Ukrainanıñ qırımtatarlarğa ve Qırımğa borcları

Mahsus Qırım.Aqiqat içün

Ukrainada qırımtatar inqilâbınıñ yüz yıllığı munasebetinen devlet seviyesinde ötkerilgen yubiley tedbirleri, zemaneniñ eñ emiyetli meselelerinden biri olğan, aynı şu yüz yıl devamında toplanğan Ukrainanıñ qırımlılar öğündeki borcları meselesini kenarğa çekip qaldırmamalı. Medeniy dünyada ise borclarnı qaytarmaq adeti bar, öyle degilmi? Hususan söz paranen ölçülgen borclar aqqında yürsetilmeyip (asılında böyle soyları da yoq degil), ifade uyğun olsa, ekzistentsial haysiyetke malik olğan, qırımtatar milletiniñ mevcudiyetinde esasiy anlar ve perspektivalar ile bağlı olğan borclar aqqında aytılğanda. Ve bunıñnen beraber – ukrainlerniñ ırız ve tarihiy mesuliyeti ile alâqalı olğan borclar aqqında söz yürsetilgende.

Başta bir ukrain ve qırımtatar inqilâplarınıñ 1917 senesiniñ baarinde başlağanını hatırlatayım (Rusiye imperiyasındaki «fevral» inqilâbı asılında «mart» inqilâbı edi. – O, Petrogradda 8 Mart bayramınen alâqalı adiseler ile başladı). Bunıñnen beraber ukrain inqilâbı eñ başından umumrusiye inqilâbına «quraştırılğan» edi (o zamannıñ bir ifadesine köre, eki ukrain polku çarnı tahttan yıqtı), qırımlılar ise mustaqil inqilâbiy küç olaraq daa soñra ortağa çıqtılar. Bunda taaciplenecek şey yoq, çünki ukrain milleti bir sıra şartlarğa binaen özüniñ modern inkişafında qırımtatar milletini ozdı. Ve ondan ğayrı, sayısına köre daa büyük olğanından, Rusiye ordusında 3,5 million ukrain bar edi. Faqat milletniñ daa pişkin olması, onıñ ve elitasınıñ daa ziyade mesuliyetli olğanını bildire.

Bu umumiy fikir yürsetüvler bizge, ukrainlerniñ qırımlılarğa soñki yüz yıl içindeki ilk borcu ne içün 1917 senesiniñ ekinci yarısına doğru kele, añlamağa yardım etecekler. O zaman milliy öz-özüni idare etüv organları artıq anayasa seviyesinde şekillengen ediler. Ukrainlerde bu, Merkeziy Rada ile Baş Kâtiplik ve qırımtatarlarda Musulman icra komiteti edi. Ağustosnıñ 6-7 künlerinde Aqmescitte Qırımtatar vekilleriniñ kongresi toplandı. Onda cümleden Merkeziy Rada ve Muvaqqat akimiyet ile sıqı munasebetler qurmaq kerekligi aqqında aytılğan edi. Kongresniñ artından Musulman icra komiteti Kyivge bir eyet yolladı. Eyetke Musulman icra komitetiniñ rehberlerinden Cafer Seydamet ve Amet Özenbaşlı kire ediler. Cafer Seydamet, «anarhiya bizni er taraftan sarıp ala, ruslarnen, Rusiye akimiyetinen añlaşma esasında ülkeni saqlamaq niyetlerimizniñ esassız olğanını pek açıq isbatlay edi. Bu bizni ukrain milliy areketini daa teren şekilde ögrenmek kerekligi ile qarşı-qarşığa qoydı», – dep hatırlay edi.

Eyet Merkeziy Radanıñ reisi Mıhaylo Hruşevskiy, Baş Kâtiplikniñ reisi Volodımır Vınnıçenko ve akimiyet azaları ile körüşti, Radanıñ meclislerinde iştirak etti. Eyet Merkeziy Radağa bir qaç tezkere taqdim etti. Olarda qırımlılarnıñ muhtariyetke ımtıluvlarına qoltutmaq ricası ile Qırımnıñ Ukrainağa muhtariyet aqlarınen kirmek istegi bildirile; qırımtatar silâlı quvetleriniñ meydanğa ketirilmesi aqqında aytıla edi. Lâkin Merkeziy Radada o vaqıt Rusiye ile «demokratik federatsiya» tarafdarlarnıñ fikirleri üküm süre edi. Baş Kâtiplik, qırımlılarnıñ muhtariyet aqqında tekliflerni muzakere etip, Ukrainanıñ öz milliy-territorial muhtariyeti meselesi al etilmegince bu meseleni Muvaqqat akimiyet ögünde qoymaq lâyıq olmağanına dair qarar berdi. Bu sebepten Kyiv de facto Qırım yarımadasındaki ve bu cümleden Qara deñiz flotu ve onıñ esas bazası olğan Aqyardaki siyasiy adiselerinden çetleşken edi.

1917 senesinde Qara deñiz flotunıñ personalı arasında ukrainler 65%-dan çoq edi; artıq 1917 senesiniñ küzünde vitse-admiral Andrey Pokrovskiyniñ zırhlı gemiler brigadasındaki bütün gemilerde ukrain bayraqlar yelpirey edi; bir sıra diger admiral ve zabitler yañı qurulğan Ukrain Halq Cumhuriyetine (UHC) yardım etmege tırışa ediler. Misal içün, flotnıñ ukrainleştirilmesi araketiniñ teşebbüsçilerinden biri olğan Mihail Ostrogradskiy Qara deñiz flotu deñizcilerinden bir polk teşkil etti. 1917 senesi noyabrniñ 9-nda bu polk UHCni qorçalamaq içün Kyivge ketti. Faqat sotsialist Radası «burjuvalar» ve «çar zabitleri»ne büyük şübhenen baqa edi. Neticede o, flotnıñ ukrainleştirilmesine yardım etmek yerine zarar ete edi. Misal olaraq, umumiy arbiy hizmetniñ lâğu etilmesi, vitse-admiral Pokrovskiyniñ flotta cenkke azır olğan yekâne zırhlı gemiler brigadasını «qolda» tutmaq bütün ımtıluvlarını yoqqa çıqardı.

Lâkin er şeyge rağmen 1917 senesi noyabr ayında keçken Umumrusiye Tesis Meclisine saylavlarda Qara deñiz flotunda bolşevikler bütün seslerniñ 20,5%-ını alğan yerde ukrain sotsial-inqilâpçıları 24,5%-ını aldılar. Ve bunı Kyivden amelde iç bir yardım olmadan elde ettiler! Aqmescit garnizonında rey berüvniñ neticesi diqqat çekici edi: bolşevikler 17,1%, ukrain sotsialist-inqilâpçıları 14,3%, musulmanlar (qırımtatarlar) 17,1% rey alğan ediler. Ve Merkeziy Rada bu büyük askeriy potentsialdan faydalanmadı. Bolşevikler, ukrain arbiy hadimlerini aman-aman er yerde neytral alğa ketirip, deñizciler arasında özlerine ümütnen baqqanlarnı ise effektiv şekilde Qırım Halq Cumhuriyetiniñ silâlı quvetlerini tar-mar etmek içün qullandılar. Kyiv Qırımdaki ve flottaki siyasiy adiselerden kenarğa çekilmese, bunı yapamaz ediler. Bunıñ neticesi belli…

SSCBniñ dağılması, tarihnıñ yañı seviyesinde em ukrainler, em qırımtatarlar içün milletniñ qurulması ceryanını devam ettirmege imkân berdi. Mustaqil Ukraina devleti meydanğa keldi. Qırımtatarlar sürgünlik yerlerinden qayta ediler. Lâkin bu qaytuv murekkep siyasiy şaraitte keçe edi. Büyük ölçüde bunıñ sebebi, resmiy Kyivniñ, ekseriy qısmında Rusiye tarafdarı ve şovenist, bazan ise temiz ırqçı baqışlı olğan Qırımnıñ siyasiy ve biznes grupları ile munasebetlerni bozmaq istemegeni edi. Bu azlıq etkeni kibi, Kyivde ve Lvivde bazı supervatanperverler, qırımtatarlarğa büyük şübhenen baqıp, hristianlarnen musulmanlar arasında aqiqiy añlayışnıñ iç bir vaqıt olmaycağını iddia ete ediler. Ve elbette ealiniñ normal ayatını temin etmek içün ve bilinmegen sebepten ilk evelâ qırımtatar halqınıñ ihtiyacları içün para adet üzre yetişmey edi. Qırımlılarnıñ tarihiy ayat merkezi olğan Bağçasarayda rayon hastahanesiniñ soñunace qurulmayıp terk etilgen binaları menim içün bu «qıtlıq»nıñ simvolı oldı. Aynı zamanda Qırımda deputatlar ve memurlarnıñ sanatoriyleri içün para er vaqıt tapıla edi.

Siyaset ve uquq saalarında da ciddiy problemler bar edi. Qırımtatar Milliy Meclisine qanun ile tasdiqlanğan status öyle de berilmedi. Ukrainanıñ eñ teraqqiyperver akimiyetlerinde bile Meclisniñ rolüni iç şübhesiz tasdiqlaycaq qanun leyhalarını azırlamaq ve parlamentten keçirmek içün ya vaqtı, ya da istegi yoq edi. Qırımlılardan saylanğan deputatlarğa bloklama paketini (33% ve daa bir ses) temin etecek muhtariyet şurasınıñ kvotalı teşkil etilüv printsipi qabul etilmedi. 2014 senesiniñ facialı vaqiaları içün yol açqan da bu edi. Ve eñ soñu, qırımtatarlarnıñ tarih içinde devletke saip olğan bir millet sıfatında milliy-territorial muhtariyetke aqları Ukraina Anayasasında qayd etilmedi. Ve elbette hususan Qırım içün aktual olğan dekommunizatsiya yapılmadı. Bunıñ neticesinde Bağçasaraynıñ merkeziy meydanında Lenin ep tura edi…

Bütün bular (ve bundan ğayrı merkeziy akimiyet tarafından keçken yıllar içinde Qırımda yapılmağan, ve buña ilâve olaraq Yanukoviçniñ cinaiy-siyasiy komandası tarafından akimiyeti esnasında yapılğan daa çoq şeyler) 2014 senesi fevral-aprel aylarında netice berdiler.

Daa soñra Meclis reisi Refat Çubarov , 2014 senesi fevral 25-nde Yuqarı Şurasınıñ, nevbetten tış sessiyanı keçirip, Putinge Qırımnı Rusiyege qoşmaq ricasınen muracaat etmek istegeni aqqında belli olğanını, hatırlay edi. O künü Çubarov Radanıñ spikeri Vladimir Konstantinovnıñ kabinetinde birinci kere tanış olmağan «hususiy bir endamı» olğan şahıslarnı rastketirdi. Ertesi kününe qrımtatarlar ve Rusiyeniñ tarafdarları öz mitinglerini tayin ettiler. «Öyle oldı ki, qırımtatarlar başqalarğa köre daa çoq keldi. Ve anda ukrainler ve ruslar olsa da, meydan qırımtatarlar tarafından zapt etildi. Ukrain bayraqları çoq edi. Bu, Ukrainanıñ bütünligine qoltutqanlarnıñ mitingi edi», – dep ikâye ete edi Meclis reisi. O, mitingniñ böyle kütleviy olması, fevralniñ 26-sına tayin etilgen Qırım Radası sessiyasınıñ başlanmasına yol bermegenine emindir – bunıñ içün kvorum yoq edi. O zaman rusiyeliler başqa yolnı seçti. Saba saat 4:40-ta Çubarovnı telefon sesi uyattı. Oña SBUnıñ Qırımdaki yolbaşçısı Gennadiy Kalaçov telefon etken edi. «Qırım Yuqarı Şurası ve Nazirler Şurası binalarına ellerinde büyük sayıda silâları olğan büyük bir adamlar grubu kirdi, dedi, – hatırlay Çubarov. – Men: Ne içün maña telefon etesiñ? Sende vekâletler bar. Çalış, dedim». Lâkin ne SBU, ne diger telükesizlik müessiseleri areketke keçmediler. Mustafa Cemilevniñ malümatına köre, akimiyet binalarını eki terrotist grubu zapt etti, umumen 110 kişi. Olardan 70-i Şuranıñ binasında ve daa 40-ı muhtariyetniñ akimiyetinde pekindi. Bir zere küç. «Er kes, Ukrainanıñ çoq sayılı qısımları ne yapacaqlar, dep bekley edi», – hatırlay Meclis lideri. Amma Kyiv, qannıñ aqıtılmasına yol berilmesin, dep rica ete ve akimiyet binalarını zapt etken terroristlerni neytralleştirmek içün bir şey yapmay edi, dep ikâye ete Mustafa Cemilev. Aqmescitte o vaqıt Ukrainadaki mahsus küçlerniñ bir qısmı olğan «Alfa»nıñ otrâdı buluna edi. Lâkin mahsus küçlerniñ hadimlerine areketke keçmek emiri berlilmegen olsa kerek. Tıpqı Ukrainanıñ diger telükesizlik küçlerine olğanı kibi.

Ucüm etkenlerge qarşılıq köstermege çare bar edimi? O anda bar edi, em de aqiqiy bir çare. Bu yer, Ukrainanıñ merkeziy akimiyeti o vaqıt, Qırımdaki insan ve tehnika resurslarını qullanıp, neler yapa bilecegini tafsilâtlı surette tasvir etmek içün yer degildir. Çünki bu – em Qırımda, em de atta Rusiyede – bir sıra şahsiyetke tesir ete bilecek. Yalıñız şunu hatırlamaq mümkündir ki, telükesizlik küçleriniñ yüksek seviyeli professionalları olğan bir grup generallar ve bu cümleden öz vaqtında Meşkov ve onıñ tarafdarlarını neytralleştirgen insanlar tarafından işlep çıqılğan bir plan bar edi; Qırımda qoluna silâ alıp terroristlerge qarşı turmağa azır olğan yüzlerce ve büyük ihtimalle biñlerce insanlar bar edi. Lâkin… Elbet, çetel elçileri ve diplomatları o vaqıt «zorbalıqqa yol bermemekni» rica ete ediler, dep hatırlay Çubarov. – Amma aceba, Ukraina Kyivden degil de, ne yerden olsa-olsun, çetelden idare etilemi? Asılında Ukraina devletiniñ mustaqilligi ve topraq bütünligini temin etmek – elçilerniñ degil de, merkeziy akimiyet ve telükesizlik muessiselerniñ işidir.

İşte böylelikle tarih tekrarlandı ve resmiy Kyiv Qırımnı ve qırımlılarnı tekrar «cenksiz» teslim etti. Diqqatqa lâyıqtır ki, Ukraina Yuqarı Radası yalıñıq 2015 senesi noyabrniñ 12-sinde qırımtatarlarnıñ 1944 senesindeki sürgün etilüvini niayet genotsid olaraq tanıdı. Lâkin ale daa – Rusiye tarafından Qırım işğali devam etkenine qadar tabiiy ki Anayasa seviyesinde – qırımtatar muhtariyeti meydanğa ketirilmedi. Bir sıra diger adımlar yapılmadı. Ukrainanıñ qırımlılar ögünde borcları öse…

Serhiy Hrabovs’kıy, felsefe ilimleri namzeti, Ukraina yazıcıları birliginiñ azası.

«Fikir» rubrikasında taqdim etilgen tüşünceler, müelliflerniñ öz noqtainazarını aks etip, muarirriyetniñ noqtainazarını aks etmey bileler.