Tarih ilmleri doktorı Taras Çuhlib ukrainler ve türkler yani– Qırım hanlığı ve Osmanlı imperatorlığı arasındaki munasebetlerge bağışlanğan bir qaç ilmiy iş yazğandır. İlimler Milliy akademiyası tarih İnstitutınıñ hadimi Ukrainanıñ bütünligi tiklenmesi oğrunda tamır halqlarnıñ alıp barğan ortaq küreşine olğan noqtai-nazarı aqqında Qırım.Aqiqatqa ikâye etip berdi.
‒ Taras Vasilyeviç, Qırım işğal etilmesinden evel ukrain siyasetçilerinen tarihçileri içün qırımtatarlar meselesi ekinci atta, belki üçünci yerde turmaqta edi. Sebebi nedir, aceba?
‒ Siyasetçiler adına cevap berip olamam, lâkin ukrain tarihçileri içün Qırım ve qırımtatar halqınıñ tarihini ögrenüv iç bir vaqıt «ekinci ya da üçünci» yerde turmağan edi. 1991 senesinden başlap bu meselege bağışlanğan onlarnen (belki de yüzlernen!) halqara ve bütünukrain konferensiyaları keçirilgen edi. Şahsen men özüm defalarca Aqmescit, Yalta ve Bağçasarayda teşkiil etilgen forumlarda iştirak etken edim.
Qırım işğal etilgen soñ alimler Qırım tarihiniñ aydınlatılmasına çoq diqqat ayırmaqtalar
Menim bir çoq zenaatdaşım aman-aman yigirmi yıldan berli Qırım hanlığınıñ tarihini tetqiq etmekteler. 1991 senesi Ukraina Milliy Akademiyası çerçivesinde Agatangel Krımskiy adına şarqşınaslıq İnstitutı meydanğa ketirilgen ise, 2006 senesinden itibaren Ukraina İMA Ukraina tarihi İnstitutınıñ strukturasında türkologiya merkezi faaliyet köstermekte (bügünki künde bu qaradeñiz medeniyetlerini ögrenüv Merkezi esaplana). Ukraina İlimler Milliy Akademiyasınıñ (İMA) M.Gruşevskiy adına ukrain arheografiya ve menbaaşınaslıq İnstitutı çerçivesinde şarq menbalarını ögrenüv bölügi faaliyet köstermekte. 2011 senesi Ukraina İMA bağlı Bütün cian tarihi İnstitutı açılğan edi ve o da Qırımnıñ keçmişini ögrenmekte.
Ondan da ğayrı, ukrain alimleri Qırımda medeniy-aydınlatuv işleri keçire turğan. Hususan bizler, öz zenaatdaşlarımıznen birlikte Aqmescit, Aqyar ve Keriçte lektsiyalar oquy, öz kitaplarımıznıñ tanıtuvını keçire edik, devamlı öz ilmiy neşirlerimizni Qırım kütüphanelerine yollap tura edik. Faqat, bes-belli ki, bu da azlıq ete eken.
‒ İstilâdan soñ neler deñişti?
‒ Qırım yarımadası ğayrıdan istilâ etilgenden soñ Ukrainanıñ ilmiy cemaatçılığı umumen Qırım tarihiniñ aydınlatılmasınen beraber, keçmişteki ukrain-qırım munasebetlerine büyük diqqat ayırmaqta. 2014 senesinden itibaren bir çoq ilmiy temsiliy forum ve seminarlar ötkerildi, diger mevzulardan ğayrı Ukrain getmanlığı ve Qırım hanlığı arasındaki munasebetlerniñ erte modern devrine ait Qırım tarihinen bağlı esaslı ilmiy işlerniñ cıyıntıqları dünya yüzü kördi.
‒ Vesiqalar ve artefaktalnen faydalanuvda zorluq çıqarılamı?
Kiyevde qırımşınas-tedqiqatçılarnı birleştirecek Qırım İnstitıtı meydanğa ketirmek kerek
‒ Yarımada Rusiye tarafından işğal etilgen vaqıtta ukrainlernen qırımtatarları arasındaki munasebetlerniñ tarihini tedqiq etmek ğayet muimdir. Elbette, şimdi ukrain tarihçileri içün Qırım arhiv ve kütüphanelerine kiriş yaşaqtır, lâkin yeterli derecede vesiqa ve materiallar artıq basılğan ve digital şekilge alınğan ya da, meselâ, Ukrainadan barğan alimler çalışabilecek Poloniya ve Türkiye arhivlerinde bulunmaqta. Onıñ içün Kiyevde yerli ve çetel qırımşınas-tetqiqatçılarnı birleştirecek ve olarnıñ ilmiy işlerini taqip etecek küçlü Qırım akademik İnstitutı teşkil etmek kerek.
‒ Herson vilâyetiniñ cenübinde soñki yıllar devamında qırıtatarlarınıñ faaleşmesi yerli sakinlerni raatsız etip, bazı ukrain vatanperverlerini çorlağanı bellidir. Ukrainlerniñ narazılıqları ne derece esaslıdır?
‒ Belli bir devirlerde bu topraqlarda skif çarları, hazar qağanları, qıpçaq ve azaq mırzaları, Altın Ordu ve Qırım hanları ükümdarlıq yapqan. Eninde-soñunda bu topraqlarda türk sultanları rus çarlarına nisbeten daa ziyade ükümranlıq yapqanlar. Ukrain halqı Herson topraqlarına XVIII asırnıñ sonuñda faal yerleşip başlay, ancaq olardan evel bu yerlerde qırımtatarları da yaşap kelgen. Men bellesem, qavğalar bir taraftan qıyın iqtisadiy vaziyet sebebinden çıqmaqtadır, ekinci taraftan ise, Ukraina tışındaki duşman küçlerniñ qızıştırılması sebebinden olmaqtadır.
Ukraina getmanlığı ve Qırım hanlığı arasındaki munasebetler «qardaşlıq», «aqrabalıq» ve «ebediy barışıq» sözlerinen ifadelene edi
İstilâcı faydasına tarihni deñiştirgen küçlü informatsion tehnologiyalar vastasınen Herson vilâyeti sakinleriniñ añına imnperiyağa ait olur-olmaz efsaneler kirsetile. Buña qarşılıq olaraq ancaq devlet qol tutqan umummilliy tarihiy ilim, medeniyet ve tasilni ileriletmek mumkün, em de eñ esası – kütleviy haber vastaları yardımınen keçmişnen bağlı şahsiy tarihimizni populârlaştırmaq kerek.
XVII asırnıñ ekinci yarısı – XVIII asırnıñ başında Ukrain getmanlığı ve Qırım hanlığı arasındaki munasebetler «qardaşlıq», «aqrabalıq», «dostluq», «ebediy barışıq», «muqaddes sulh», «birlik», «liga» ve saire kibi sözlernen ifade etile edi. 1709-1734 seneler arasında zemaneviy Herson vilâyetindeki Zaporojye kazaklarınıñ ekseriyeti Qırım hanları devletiniñ idaresi altına bulunmaqta edi. Kirill Razumovskiy ve Zaporojye Seçiniñ getmanlıq ükümetinen Qırım hanları arasındaki munasebet 1775 senesine qadar devam etken. Ataman Pötr Kalnışevskiy ise, Qırım hanlığı ve Osmanlı imperatorlığı arasındaki arbiy-siyasiy birlikni tiklemege istegeni sebebinden rus orduları tarafından Seçni mahv etmesine bir manaçıq bergen. Bularnıñ epsini bilmek ve populârlaştırmaq zarur.
‒ Qırım azat etilgen soñ siyasetçi ve alimler ukrainlernen qırımtatarları arasındaki kerginlikniñ ögüni almaq içün ne yapmaq kerektir dep tüşünesiñiz?
‒ Men adım-adım ilerlemekniñ tarafdarım. Keliñiz ilk-evelâ Qırımnı azat eteyik, ancaq ondan soñ Vatanımızda barışıq içinde nasıl yaşaycağımıznı tüşünirmiz. Qırım yarımadası qırımtatarları ve ukrainlerler içün umumiy bir Vatandır. Men bellesem, devlet tamır halqlarnıñ inkişaf etmesini temin etecek küçke saiptir.
