Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası
Çelebicihannıñ evlenüv ikâyesi biraz apokrif körüne. Romantik ananelerge köre, o, tanımağanımız bir qıznı sevgen edi, amma yoqsullıq olarnıñ taqdirlerini bağlamağa mania oldı. Dostları oña Kezlev bayı Seit Abdi Acınıñ qızı ile evlenmege tevsiye etken ediler – qız ana-babasınıñ yekâne qızı edi. Böyle bir aile Nomannıñ yaşayışında fuqarelikke noqta qoyacaq edi, amma aynı bu sebepten onıñ bir çoq şübeleri bar edi. Çelebicihan paranı tüşünmege istemegen edi.
Sevgi ve ihtiyac arasında
Amma oqumaq ve halqına hızmet etmek arzusı o qadar küçlü edi ki, qaramanımız Kezlevge kelip evlene ve Peterburgğa fuqare talebe olaraq degil, zengin bir zadekân olıp qayta. İmperatorlıq cenk neticesinde dağıldı, ve paytahtta aşayt qıtlığı bar edi.
Faqat Noman aile ayatından zevq çıqaramadı. 1916 dekabr ayı – 1917 yanvar ayında Rusiye orduları Avstriya-Alman orduları aman-aman yarısını yoq etken Romaniya ordusına yardım etmege mecbur oldı. Romaniya cebesi şekillendi ve Çelebicihan göñülli olaraq anda ketti. Asker ötmegini çoq aşamadı – mart başında Rusiye mutlaqiyeti tüşti, bu sebepten Qırım canlanmasında iştirak etmege arz etken Noman evge ketmege aşıqtı.
Halq lideri ve müfti
1917 senesi aprel 2-de (eskiden mart 20-de, bu sebepten künler qarışa bazı yerlerde) Noman Çelebicihannı ve İstanbulda sınıf arqadaşı olğan dostu, soñki sene devamında Rusiye imperatorlıq ordusınıñ praporşçigi Seydametni cebeden ketirgen tren Aqmescit vokzalına keldi.
Beş kün içinde Qırım paytahtında qırımtatar delegatlarınıñ (aman-aman eki biñ kişi bar edi) umumiy toplaşuvı açıldı, «Qırım musulmanları icra komiteti» saylandı. 48 insandan ibaret olğan qırımtatar idare organınıñ yolbaşçısı Çelebicihan oldı. Musulman icra komiteti azalarınıñ aman-aman 80% farqlı sotsialistler edi, şu sebepten liderniñ esasen inqilâpçı deñişmelerine qoltutqan ediler.
Aprel 18-den itibaren qırımtatarlarnıñ bütün işlerini Musulman icra komiteti baqqan edi. Qırımlılarnıñ artıq resmiy lideri olğan Çelebicihannıñ esas vazifeleri şöyle edi: Qırım Meclisiniñ saylavlarını azırlamaq, maneviy islâat ve tasil islâatı. Çelebicihan sayesinde Aqmescitte qadın-qızlar gimnaziyası ve tehnikum açıldı, Zıncırlı medresede Pedagogik institut şekillende, qırımlı ocalarnı seviyeni arttıruv qısqa müddetli kurslar ve mecburiy imtianlar qaplap aldı. Bir qaç qırımtatar gazetası neşir etilmege başladı.
Noman Çelebicihan tarihta ilk sefer doğru demokratik rey berüv neticesinde Diniy idaresiniñ reisi – Qırım, Ukraina, Litvaniya, Poloniya ve Rusiyeniñ ğarbiy qısmı müftisi vazifesine saylana
O vaqıt Noman Çelebicihan tarihta ilk sefer doğru demokratik rey berüv neticesinde Diniy idaresiniñ reisi – Qırım, Ukraina, Litvaniya, Poloniya ve Rusiyeniñ ğarbiy qısmı müftisi vazifesine saylanğan edi.
Diger yañılıqlar arasında – qırımtatar qadınları feceresiz yürmege başladı, konservativ çevreler buña qarşı çıqtı. Zemaneviy müfti ve onıñ «dinsizligine» qarşı küreş tam dört ay sürdi. İyül 24-te «eski» diniy idare ve asılzadeler lideri İbraim efendi Tarpi Musulman icra komitetinden quvuldı. Sentâbr ayından başında Musulman alimleri birligi parallel merkezini qurmaq ıntıluvına liberal gençler yol bermedi.
Noman Çelebicihan diger siyasiy baqışlarınıñ tarafdarlarına bağlı olmağa istemeyip, 1917 senesi yazında Milli Firqa teşkilâtını qurmağa başladı, özü ve Seydamet yolbaşçılıq ettiler. Oktâbr ayında Bütün Qırımtatar Milliy Qurultayında firqa programması belgilendi – yerli qurulışlarnıñ inkişaf esnası ve Milli Firqanıñ Qırımdaki tesirli bir küçke çevirmesi başladı.
İmperatorlıq ordusı polklarınıñ ukrainleştirüvi misalinde Çelebicihan qırımtatar arbiy qurulışlarınıñ meydanğa ketirilmesini tüşüne. 1917 senesi mayıs-iyün aylarında Qırım atlı polkunıñ yedek qısımlarını Qırımğa avuştırmaq ricası ile arbiy nazirge muracaat ete ve Petrogradğa eyyet yollay, amma red cevabını ala. Böylece, Çelebicihan yarımadada qalğan qırımtatar askerlerini bir komandanlıq olaraq tizmege başlay. 1-inci qırımtatar batalyonı böyle qurula.
Apiske alınması ve azat etilüvi
1917 senesi iyül ayında komandanlıqnıñ batalyonnı yürüş polkuna kirsetmek ve cebege yollamaq istegi ile bağlı çatışmalar yüz berdi
1917 senesi iyül ayında komandanlıqnıñ batalyonnı yürüş polkuna kirsetmek ve cebege yollamaq istegi ile bağlı çatışmalar yüz berdi. Askerler qalıp, inqilâp şaraitlerinde evlerini qorumağa istegen ediler. Aynıñ ortalarında Aqmescit asker deputatlarınıñ şurası Nomannı askerlerni qızıştırması ile qabaatladı, ananeci qırımlılarnıñ bir qısmı ise Çelebicihannı Türkiye ile bağlarnen qabaatlap, istihbaratqa şikâyet ete.
Neticede avgustnıñ ya 5-de, ya 9-da (eskiden iyül 23 ya da 27 künü) Çelebicihannı almağa keleler. Onıñ o kün ile bağlı olğan hatıralarından:
«Saba saat 4-te olğan edi. Yazıp otura edim, bu sebepten aman-aman on daqqa devamında qapu zili çalınğan edi. Hızmetçiler hasta edi, bu sebepten özüm qapuğa barıp soradım:
– Kim o?
– Militsiya yolbaşçısı olam, Çelebiyevni körecem! – dedi o.
– İzniñiz ile Çelebiyev bunı tüşünsin! – dep ayttım men, ve vaziyetni tüşünmege başladım. Qapunı açmasa edim, sabağa qadar beklep, qapu ve pencerelerni qırmağa başlar ediler. Qurşunlar maña urulsa edi, qarşı çıqmaz edim, amma iç bir qabaatı olmağan hızmetçiler de zarar köre bilir edi. Bu sebepten qapunı açtım. Yanıma kelgen hızmetçilerge bunı añlatıp, militsiyanıñ yanına çıqtım. On eki kişi edi, militsiya yolbaşçısı ve erkekler. Meni yaqalamaq içün kelgenini ayttılar. Vesiqalarğa köre, ğaliba, «istihbarat bürosından» ediler, er bir kişini, şu cümleden baş nazirni, yaqalamağa aqqları bar edi. Men razı olmayıp ayttım:
– Qırım müftisi olam, bu yer menim rezidentsiyam. İç işler naziriniñ izni olmasa, iç bir kimseniñ meni apiske almaq aqqı yoq. Birisi meni apiske alacaq olsa, buña yol bermemek içün elimden kelgenini yapmağa azırım. Buña qarşı narazılıq bildirem, ve narazılıq bildirmege devam etecem. Keçici ükümetniñ resmiy hızmetinden kelgeniñizni bilem, amma öz istegim ile kelmeycem. Sert küç qullanmağa mecbur olacaqsıñız!..
Silâlı erkekler meni zorlap evden çıqardılar. Men özümni mabus saymayım dep, olarnıñ areketlerine itiraz bildirdim. Bunı Aqyarda da bildirdim. Olardan meni mabus olaraq tanımamağa talap etip, Müftilik istihbarat bürosına boysunmağanını isbatlamağa tırıştım...».
Çelebicihannen beraber qırımtatar batalyonınıñ komandanı praporşçik Şabarov da Aqyarğa ketirildi.
Akimiyetniñ areketlerine cevap olaraq qırımtatarlar açuvlanmağa başladılar
Akimiyetniñ areketlerine cevap olaraq qırımtatarlar açuvdan telegramma yazmağa başladılar, cemaat teşkilâtları toqtamayıp toplaştılar, qırımlı askerler Aqyar apishanesi yanına kelgen ediler. Ne yapacağını şaşırğan akimiyet avgustnıñ ortalarına qadar miting ve toplaşuvlarnıñ keçirilmesini yasaq ete.
Ertesi künü Çelebicihan ve Şabarov azat etile, istihbarat olarnı yaqalamaq içün sebep olmağanını tanıy. Aqyar ve Aqmescitte müftini hayırlavlar beklegen edi – bir noqtada o akimiyetniñ masüm qurbanı oldı, yarımada ealisi arasında onıñ itibarı daa ziyade arttı.
(devamı bar)
Sergey Gromenko, Qırım tarihçısı, Ukrain milliy hatıra institutınıñ hadimi
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün