XX ve XXI asırlarda İsmail Gasprinskiy ve Qırım

Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası

Tarihnıñ şart meyili yoq deyler, amma bu yalandır. Asılında, e, şart meyili yoq. Faqat Solovyev ve Karamzinniñ masalları, «moğol-tatar zulumı», Aleksandr Nevskiy, sahte Tmutarakan taşı aqqında olmağan şeyler ve diger «yılnamelerniñ» sahte nushaları – bular şart meyili degilmi, olarğa kerçek şeylerge kibi çoqtan inanmaymızmı? «Tarih» aytqanımız fenomenge birisiniñ siyasiy tasavvurında tasvir etilgen şart meyili aqiqattan da ziyade aittir. Bazıda kerçek tarihımız yoq, onıñ yerine – «belki, öyle oldı» kibi tüşünceler mevcut, olarğa itiraz bildirmekten qabul etmek daa qolay.

Ekinciden, tarih ile deñev keçirmesini kimse yasaq etmedi. Onı terenden añlamaq içün ara-sıra özüne sual bermek yeterlidir – böyle olsa edi, ne olur edi?

Meşur qırımtatar mütefekkiri, Ulu Oca İsmail Gasprinskiy 1914 senesi bu dünyanı terk etmese, XIX ve XX asırlarda Qırımnıñ tarihını közetip, bu künlerge qadar yaşasa edi, ne olur edi eken. Bağçasaraydaki evinde yaşap, Bağçasaray soqaqlarını dolaşır, qırımtatar halqınıñ Stalin repressiyalarını, sürgünlikni, 2014 senesiniñ Qırımnıñ yañı işğalini körer edi. Asılında, böyle bir şeyni tasavvur etmek bile zor, çünki Ulu Oca, biñlernen alim, mütefekkir, ilim, medeniyet ve siyaset adamı, vatanperver kibi, mahkeme tarafından «burjua milletçisi», «pantürkçü», «panislamcı» olaraq tanılıp, 30-ıncı seneleri qurşunğa tizilir edi. Eki ya da üç ömüri olsa edi, 1944 senesi mayıs 18-de sürgün etilir edi, ve, niayet, 2014 senesi oña, Cemilev ve Çubarovğa yapılğanı kibi, Poklonskaya biri kim olğanını da bilmeyip, Qırımğa, tuvğan evine, kirişini yasaqlar edi. Menim fikirimce, usul-i cedidniñ tesisçisi halqınıñ taqdirini yaşar edi. Mesele şu ki, o, bu künleri neler tüşünir edi, nasıl cevap berir edi, buña ne aytar edi, ve «Rus musulmanlığını» angi bablar ile devam eter edi?

Kulikov Cenkinden soñ kimler nasıl neticeler çıqardı?

İsmail Gasprinskiy «Rus musulmanlığınıñ» kiriş sözüni yazğan soñ: «500 yıl evelsi Külikov meydanında tarih ve taqdirniñ qararı ile şimal ve şarq musulmanları, şu cümleden türk-tatar qabileleri, rus qabilelerine boysunacaq, dep qarar alındı», – Rusiye cemiyetiniñ farqlı parçaları bunıñ farqlı neticelerini çıqardı.

Bir taraftan, İsmail Gasprinskiyniñ ümüti bar edi, – o, rus oquyıcılarına bir şey yetkizmege tırıştı! – «ileride, belki de, yaqın zamanda, Rusiye büyük musulman devletlerinden biri olacaq, amma onıñ hristian devleti olaraq emiyeti iç eksilmez, dep tüşünem», ve bu sebepten rus (bütün halq degil, akimiyet!) ükümdarları memleketiniñ musulman qısmına, tuvğanlarına, ileride Rusiye tarihına büyük isse qoşacaq diger halqlarğa kibi yanaşacaq.

Ekinci taraftan, Rusiye ükümdarları Kulikov cenkinde ğalip çıqıp, türk ve musulmanlarnıñ menfaatları körmemezlikke urula bile, akimiyet olarnıñ eline keçkenini tüşünmege başladılar.

Rusiye ükümdarlarınıñ türk olğan Gasprinskiyge munasebetleri nonsense kibi körünse de, bu Rusiye akimiyetiniñ adiy areketleridir. Mantıqlı. Tatar halqları Külkov cenkiniñ neticelerini bir olmaq fursatı olaraq qabul etken olsalar, Rusiye ükümdarları kelecek nesillerge moğol-tatar zulumını «añlatıp, Kulikov cenkini «zalımnı deñiştirmek» sebebi dep tanıdılar. Olarnıñ zanınca, eskiden moğol-tatarlar ruslarnı zulum etken olsa, şimdi aksine olmaq kerek. Ve zulum asırları başladı.

Muhtariyet zamanında Qırımnıñ parlament ayatından bir levha meraqlı körüne. Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Radasınıñ sessiyalarından birinde milliy meseleler muzakere etilgende Rusiyege qoltutqan deputatlar o vaqıt deputat olğan Refat Çubarovdan Kulikov cenkinde kimniñ tarafını tutar edi, dep sorağan ediler. «Böyle bir sual olurmı, – dep açuvlandı Çubarov, – elbet de, öz tarafımnı tutar edim». Meraqlısı şu ki, XX asırnıñ soñunda – XXI asırnıñ başında Qırımnıñ Rusiyege qoltutqan deputatları Külikov cenkini rus ve türk-musulmanlarnıñ içtimaiy-siyasiy vaziyetini bölüv, yolbaşçı halqınıñ deñişüvi, baş millet deñişüv timsali olaraq qabul ete ediler, tarih esnası ise olardan onı (yalıñız cenkni degil, bütün tarih esnasını!) bir olmaq, iş tutmaq ve bir-birine yardım etmek sebebi olaraq qabul etmelerini talap etken edi.

Gasprinskiy rus musulmanlığı öçerklerinde em rus halqı, em de türk musulmanları tarafını tutacaq ola. Gasprinskiy rus ükümdarları, rus halqı uslu olğanına işanıp, olarğa eñ eyi çizgiler ait olğanını ayta edi. O, yañılğanını bile edi, belki, amma mücize olacağına ümüt ete edi.

«Rus musulmanlığı» ve «Rus-şarq añlaşması» nedir? 2014 senesi Rusiyeniñ Qırım işğalinden evel, tarihnıñ faktlarına baqmadan, mezkür öçerkler Gasprinskiyniñ rus milliy siyasetiniñ ikmetini maqtamaq istegi olaraq qabul etilgen edi.

Olarnıñ oquyıcıları rus-musulman munasebetleri Gasprinskiyniñ ölümi ile bitkenini tüşüne ediler, çünki bundan soñra onı ne talil etken, ne de idraq etken oldı. Bazıları tarih quvançlı ve yahşı olsun dep, 30-ıncı seneleri qırımtatar ziyalılarınıñ qurşunğan tizilgenini, sürgünlik olğanını, muhtariyet yoq etilgenini ve qırımtatarlar adını taşımaq yasağı olğanını bile aytmay ediler. Qırımnıñ yañı işğalinden soñ ise bir çoq tedqiqçi XX asır tarihınıñ faktlarını unutmamaq kerek olğanını añladı, «Rus musulmanlığı» – tasil alğan türk musulmanınıñ Rusiye ükümdarlarına bergen dersi, milliy meselelerde bir şey añlamağan yolbaşçılarğa muracaatıdır.

Gasprinskiy öz vazifesini terenden ve er taraflama añlay edi: «Rus akimiyetiniñ boysunğan ve boysundırılğan tatar qabilelerine olğan munasebetine baqsaq, bizler onıñ areket etken toprağını bilmegenini, tatarlarnı, olarnıñ içki turmuşı ve qurumını az bilgenini köremiz. Bilgenim kibi, ruslarnıñ tatarlardan üstün olması böyle ifadelene: men üküm etem, siz para berip, istegeniñiz kibi yaşaysıñız. Ğayet adiy bir şey, amma iç bir manası yoq... Asılında, tatarlar ve ruslar arasındaki munasebetler nasıl olmalı? Tatarlar, rus musulmanları, ruslarğa ve aksine munasebetlerde ne olmalı, ruslar olarğa köre ne olmalı? Rus akimiyeti diger musulman halqlarğa nisbeten angi yahşı maqsatqa irişe? Ruslar olar içün ne yapmaq kerekler, nasıl yapacaqlar ve olardan neni talap etecekler? Ruslar ve rus musulmanları aynı topraqta, bir qanun altında apansızdan beraber yaşamaq kerekmi, ya da ulu vatanımıznıñ halqlar qorantasınıñ balaları arasında olğan kibi olarnıñ arasında yaqın aqraba munasebetleri peyda olmaq kerekmi?.. Rus akimiyetiniñ rus musulmanlığına nisbeten munasebetler ve areketler çoqrağı olğan ğaye qayda?»

Gasprinskiy bir devletniñ inkişafı esnasında halqlarnıñ birligi ve işbirligi bu ğaye olmaq kerek, dep tüşüngen edi. Amma işler onı daima aqiqatqa qaytara.

«Rus musulmanlığı arasında medeniyet artması ğayesi ile ilhamlandırılğan tam, ardı-sıra bir siyaset olmağanı alâ daa is etile ve em bizim içün, rus musulmanları, em de vatanımız içün accı neticeler ketirdi... (…) Konstantinopol, Smirna, Qaire, Damask, Tunis ve digerleri kibi bir çoq Asiya merkeziniñ musulman cemiyetleri rus musulmanlarına köre er bir alanda ögge keteler – musulmanlar arasında sizler Avropanı is etesiñiz, aqıl ve ahlâq ayatı canlana, yañı, asiyalılardan uzaq olğan ğaye ve ıntılışlar eşitesiñiz; Bağçasaraylı, Qazanlı, Qasımlılar ve digerlerniñ şimdiki maddiy ve aqıl levhası ise bizge İoann Groznıy, Yermak ve Çoban-Geraynıñ zamanlarını añdıra, bir şey deñişmey ve inkişaf yoq, hucur bir şey degilmi? (…) Rus devleti musulmanlarnı inkişaf ve medeniyetke alıp barmay, kederli bir şey degilmi. Bundan da ğayrı, – aytmaq isteyim ki, rus devletinde tatarlarnıñ aqıl inkişafı vastaları da tüşti...»

Birinci baqıştan razı olğan Gasprinskiyniñ metnlerinde Rusiye akimiyeti tarafına bir-sıra açuv ve keder bar, amma basqılar keçmişte qaldı, ileride ise añlaşma olacaq kibi ümüt yaşay. Bunıñ sebebi barmı?

Devamı bar.

Valentin Gonçar, siyasetşınas

«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarlarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün