Bizim güzel toprağımız – Qırım yarımadası – seyaatçılarnı er daim celp ete edi. Onıñ güzelliginden ayrette qalıp ketkenlernen beraber Qırımnıñ kelecek nesillerine fakrlı devirlerde onıñ qıyın taqdirini aks ettirgen yazılarnı qaldırğan müellifler de bar edi.
Qırım tasvirleriniñ büyük qısmı tarihçılar «ecnebiylerniñ tezkereleri» dep adlandırğan janrğa aittir. Bu qaydlarnıñ hususiyeti yañlış fikir, bazıda adaletsizlik ola edi, müellif Qırımğa duşman olğan devletten olsa, buña rastkelmek mümkün, em de til ve urf-adetlerni bilmegen ecnebiyler yañlış qıymet kese ediler.
Aynı vaqıtta bu başqa bir baqış – «ecnebiylerniñ tezkereleri» o zamannıñ adamı, bazı adise-vaqialarnıñ şaatı olğan diqqatlı bir adamnıñ qaleminden çıqqan qıymetli yazılardır.
«Çetel adamınıñ» qaydlarında bizler yerli müelliflerniñ diqqatını celp etmegen şeylerni köremiz.
Ecnebiyler turmuş, urf-adet, urba, ev, şeer ve köy, ticaret, esnaflarnen meraqlana, yerli müellifler ise buña pek qulaq asmazlar, çünki bunıñ içinde yaşaylar.
XVII asırnıñ 30-ıncı senelerinden 50-nci senelerine qadar Poloniya ükümetine hızmet etken frenk arbiy müendisi, haritaşınas ve yazıcı Guillaume Levasseur de Beauplannıñ belli «Ukraina tasvirinde» Qırım, onıñ sakinleri, qırımtatarlarnıñ arbiy sanatına dair bölükleri mevcut. Beauplannıñ eseri ilk sefer 1650 senesi derc etilgen edi. Onıñ içinde Ukraina, urf-adetleri, kazaklarnıñ içtimaiy qurulışı aqqında malümat tapamız; müellif esnaf, nebatat ve ayvanatnı, iklim, turmuş, qomşular – leh, rus ve tatarlar ile – munasebetlerni tasvir ete.
Beauplan ayrı bir bölükni «Qırım, ya da tatar toprağına» bağışladı. O, qırımtatarlarnı – Avropa içün qorqunçlı ve böyle degil, doğrusını aytqanda, biraz añlaşılmağan bir halqnı ögrendi.
Müellif, qomşularnıñ qıyın munasebetlerine baqmadan, Ukraina aqqında yazıp, Qırımğa da diqqat ayırdı.
Beauplan «tatar memleketiniñ» keñligini qayd ete, yerli sakinlerniñ urf-adetlerini aydınlata. O, Qırımnıñ şeerlerine diqqatnı celp ete, onıñ fikirince, eñ esas şeer Kefe, o vaqıt şeer eñ büyük ticaret merkezi ola. Esas diqqat halqqa ayırıla: beşeriyatı, dini, urf-adetleri, turmuşı, balalarnıñ terbiyesi, yemekleri, aile yaşayışı qayd etile. Beauplan qayd ete ki, tatarlar – mair askerlerdir. O, dünya edebiyatında olarnıñ arbiy seferlerniñ tarzı ve strategiyasını birinciler saflarında tarif ete – em yaz, em de qış seferlerini añlata.
Onıñ zanınca, seferler olarnıñ azırlığı, terbiyesi, özara bağları sayesinde muvafaqiyetli keçken edi.Qırımnıñ küçlü qomşuları mezkür cenk usullarına qarşı çıqamağan ediler. Beauplannıñ işini XVII asırnıñ Türk seayatçısı Evliya Çelebiniñ Moldova ve Ukraina topraqlarınıñ tasvirleri ile «Seyahatname» kitabı ile qıyaslamaq meraqlıdır. Frenk müellifi kibi Çelebi de Ukraina ve Moldovanıñ bir çoq şeerini tasvir ete: Kıyiv, Lviv, Çerkası, Kremençug, Kanev, Çigirin, Lubnı, Kamenets, Mogilev na Dnestre, İzmail, Akkerman, Benderı, Kişinev. Qırımnı da diqqatsız qaldırmadı.
Türk diplomatı ve seyaatçısı Evliya Çelebi Qırımnı bam-başqa köstere, faqat frenk ve türk müellifleriniñ tarif etken zamanı aynı – XVII asır.
Çelebi içün Qırım – Devlet-i Âliyye-i Osmâniyyeniñ ayırılmaz parçası, Avropadaki musulman medeniyeti qalelerinden biri.
«Yüce Rabbimiz bu Qırım adasınıñ tatar halqına hayırlı qısmetler berdi. Er angi tarafına baqsalar, olar ğalip çıqalar ve dinsizlerniñ topraqlarına qasevet ve şamata ketireler. Allahqa şükür, bu tatar halqı – tek Allahqa inanğanlar, suniyler», – dep yaza Çelebi... Onıñ Qırım qaydlarından ülkeniñ hususiyetleri, ealisine has çizgileri, Qırım hanlığınıñ ğalebeleri ve problemleri aqqında qıymetli bir malümat alamız.
Frenkistan tarihçısı Pierre Chevalier tarihçılarnıñ işlerine esaslanıp (şu cümleden Beauplanğa da), Qırım hanlığınıñ tekamul esnası, onıñ Avropadaki siyasiy deñişmelerge alışmaq qabiliyetini qayd etti. Chevalierniñ qalemine Ukraina ve Qırım hanlığı tarihına dair bir qaç eser ait, şu cümleden «Kazaklarnıñ topraqları, urf-adetleri, idaresi, peyda olması ve dini aqqında tedqiq», «Kazaklarnıñ Poloniyağa qarşı cenk tarihı», «Or Qapı tatarlarınıñ tedqiqi». Olar 1653-1663 seneleri yazılğan edi. Chevalier «Or Qapı tatarlarınıñ tedqiqinde» Tatariyanıñ tarihı ve coğrafiyasını aydınlattı, onıñ Qırım hanlığı ile munasebetlerini tasvir etti.
Alman tedqiqçisi Johann Tunmann «Qırım hanlığı» işinde Qırım hanlığınıñ mustaqillik zamanındaki ilmiy sıfatını kösterdi. Kitap 1784 senesi, yani Rusiye imperiyasınıñ Qırım işğalinden soñ derc etildi. Metnniñ başında bu bölük «Rusiyeniñ Qırımğa qarşı yapqan areketlerinden evel» yazılğanı qayd etile. Kerçekten de, metnde 1783 senesi Rusiyeniñ Qırım zaptı aqqında aytılmay. Buña baqmadan bu qıymetli bir iş, Qırım hanlığı tarihına obyektiv qıymet kesmege tırıştılar.
Frenkistan seyaatçısı ve siyasiy erbabı, XVIII asırnıñ soñunda olğan Frenkistan inqilâbınıñ iştirakçisi Charles-Gilbert Romme «1786 senesi Qırım seyaatı» adlı qıymetli bir işini qaldırdı.
1786 senesi, Rusiyeniñ Qırım işğalinden üç yıl keçken soñ, yarımada acınıqlı alda. Müellifniñ qayd etkenine köre, bu devirde Qırımda 30 biñ arbiy ve aman-aman 60 biñ sakin otura. Bir çoq sakin Rusiyeniñ Qırım işğalinden soñ köçti. Bu – facialı bir devir, dünya haritasında tam bir devlet ğayıp oldı...
Tezden yarımadanı yañı qıyınlıqlar bekley. Bir yıldan soñ daa bir rus-türk cenki başlaycaq, türkler Qırımnı keri almağa tırışacaqlar, amma maqsadına irişemeycekler. 1791 senesi Rusiye cenkte ğalip çıqa, Osmanlı imperatorlığı Yassı barışıq añlaşmasını imzalap, Qırım ve Oçakovnı Rusiyeniñ nezareti altında qaldırmağa mecbur ola...
Qırımnı ziyaret etken çetel seyaatçıları arasında farqlı memleket, siyasiy ve ğaye baqışları farqlı olğan insanlar bar edi – lâkin olarnıñ Qırım aqqında malümatları ğayet qıymetlidir.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası