1991 senesi iyün 26-30 künleri qırımtatar halqınıñ tarihında devir noqtası oldı – Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı. Sürgünlikten aman-aman yarım asır keçken soñ halqnıñ eñ yahşı vekilleriniñ vatanda keçirilgen qurultayı ateş kibi külden canlanğan halq ve milliy areketniñ ğalebe timsali oldı.
Yıl yarımada içün hususiy bir vaqiadan başladı.
1991 senesi yanvar 20-de Qırım vilâyetini – «SSCB ve Birlik Añlaşmasınıñ subyekti» olaraq – Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetine deñiştirüv referendumı olıp keçti. 1991 senesi fevral 12-de Ukrain Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Yuqarı Şurasınıñ sessiyası «Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ ğayrıdan tiklenmesi aqqında» Qanunnı qabul etti.
Bir qaç qırımtatar nesiliniñ milliy muhtariyet arzusı öyle de kerçekleşmedi
Tesis etilgen muhtariyet territorial olaraq şekillendirile edi, qırımtatarlar ise milliy muhtariyet olmasını talap etken ediler. Qırımtatarlar referendumnı boykot ettiler. Qırımtatar Milliy Areketi Teşkilâtınıñ Merkeziy Şurası (OKND) tez-tez tiklengen Qırım muhtariyetine qarşı narazılıq beyanatını aydınlattı: «Stalin rejiminde qanunsız alda yoq etilgen qırımtatar devletçiligini ğayrıdan tiklemek yerine olarnıñ toprağında daa bir rus tilli cumhuriyet quruldı».
Faqat, narazılıqlarğa baqmadan, referendum neticeleri qabul etildi, ve milliy areket eñ büyük mağlübiyetke oğradı. Bir qaç qırımtatar nesiliniñ milliy muhtariyet arzusı öyle de kerçekleşmedi.
Qırımtatarlar öz vatanında yabancı sayılğan vaqıtta halqnıñ birleşüv ğayesi daa ziyade aktual oldı. Qurultaynı keçirmek teşebbüsiniñ sebebi de o olğandır. Onıñ maqsadı halqnıñ bütün aqıl, din, iqtisadiyat küçlerini birleştirip, eñ esası – Vatanğa qaytuv ve devletçilikni ğayrıdan tiklev meselesini al etmek edi. Qurultaynıñ esas vazifeleri bular oldı: milliy meselelerniñ al etüv yolları ve Meclis saylavları.
1991 senesi Qurultayına azırlıq evelden başladı.
1990 senesi mart 8-de OKND Merkeziy Şurasınıñ toplaşuvında Qurultaynı keçirmek imkânlarını ögrenecek işçi gruppa şekillendirildi.
Sentâbr 23-te Qurultaynı azırlağan Teşkiliy komitetniñ tesis toplaşuvı olıp keçti
Sentâbr 23-te Qurultaynı azırlağan Teşkiliy komitetniñ tesis toplaşuvı olıp keçti, onıñ erkânına yolbaşçısı Server Ömerov ile beraber 36 kişi kirdi. Teşkiliy komitetniñ strukturası (Merkeziy saylav komissiyası, muarririyet komissiyası ve teşkiliy büro) belgilendi. Teşkiliy komitet «Qırımtatar Milliy Qurultayı delegatlarınıñ saylavlarını teşkil etüv nizamnamesini», blanklarnıñ şeklini tasdıqladı; protokollarnıñ örneklerini tevsiye etti.
1990 senesi oktâbr ayından 1991 senesi mayıs ayına qadar saylav kampaniyası keçirilgen edi.
Teşkiliy komitetniñ azaları Qırım, Herson vilâyeti, Özbekistan, Tacikistan, Moskva, Krasnodar ülkesinde yaşağan bir çoq semetdeşi ile körüştiler. Qırımtatarlarnıñ ekseriyeti delegatlarnı saylap, halq içün müim meselelerniñ al etilmesi qolaylaşacaq dep, Qurultay keçirilmesine qoltuttı.
Qırım akimiyetiniñ fikirleri bam-başqa edi. Qurultayğa azırlıq başlağandan berli olar buña muqaytlıqnen, duşman olaraq baqa ediler. Qurultay keçirilmesin dep, neler-neler uydurılmadı. Bastırılğan vesiqa leyhalarında akimiyetniñ parallel strukturaları, mustaqil milliy parlament meydanğa ketirilecek dep aytıla edi. Akimiyet Qurultay keçirilmesine izin bermey edi...
1991 senesi mayıs 30-da bir qaç yüz qırımtatarı Aqmescitte Qırımnıñ Nazirler Şurası binasınıñ yanında narazılıq numayışını keçirdi. Böyle etip akimiyet çetel musafirlerine davetnamelerni imzalamağa ve Qurultay keçirilmesi içün resmiy izin bermege mecbur oldı, lâkin qayd ete edi: anda «akimiyetniñ parallel strukturalarını qurmaq» qararı qabul etilse, bütün mesüliyet Qurultay teşkilâtçılarına qala.
Bir sıra memlekette sovet elçihaneleri ve konsullıqları Qurultayğa davet etilgen şahıslarğa SSCB kiriş vizalarını bermemek avalesini aldı. İyün 19-da Türkiye OKND vekili Zafer Karatayğa sovet elçihanesiniñ şartları aydınlatıldı: Türkiye vatandaşları vizanı almaq içün Qırımtatar Milliy Qurultayında ve Qırımdaki qırımtatar mitingleri ve numayışlarında iştirak etmemek kerek.
Qurultay Aqmescitte 1991 senesi iyün 26-30 künleri keçirildi ve tarihta Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı olaraq qayd etildi
Akimiyetniñ areketlerine baqmadan, delegatlarnıñ saylavları muvafaqiyet ile keçirildi. Qurultay delegatı olaraq 255 kişi saylandı (Qırımda – 129, Özbekistanda – 88, Qazahistanda – 1, Kırgızistanda – 4, Tacikistanda – 3, Rusiye Sovet Federativ Sotsialist Cumhuriyetinde – 16, Ukrainada (Qırımdan ğayrı) – 9, Litvaniyada – 3, Latviyada – 1, Suhumide – 1). 1000 insandan bir delegat, em de qırımtatarlar yaşağan aman-aman er bir regiondan vekiller bar edi, böylece şekillengen Qurultaynıñ vazifelerini becermek ve qırımtatar halqınıñ yekâne vekâletli temsil organını saylamaq aqqı bar edi.
Qurultay Aqmescitte 1991 senesi iyün 26-30 künleri keçirildi ve tarihta Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı olaraq qayd etildi. Birinci Qurultay 1917 senesi Aqmescitte keçirilgen ve 1918 senesi yanvar 22-de Qırım vilâyetiniñ Arbiy-inqilâp komiteti tarafından dağıtılğan edi. Böylece bu eki vaqia arasındaki bağlar qayd etilgen edi.
1991 senesi iyün 26-da Qurultaynı Teşkiliy komitetniñ reisi Server Ömerov açtı. Qırımtatarlarnıñ «Ant etkenmen» milliy gimni icar etilgen ve imam sözünden soñ milliy areketniñ eñ qart iştirakçisi, 94 yaşında Mustafa Halilov delegatlarnı selâmladı.
Delegatlardan ğayrı Qurultayda bir sıra itibarlı musafir bar edi. Olarnıñ arasında – qırımtatar milliy areketiniñ sadıq dostları, uquq qorçalayıcılar Aleksandr Lavut, Genrih Altunân, Aleksandr Podrabinev, Grigoriy Aleksandrov. Qurultayda 74 jurnalist, şu cümleden 10 çetel jurnalisti qayd oldı.
Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı bir qaç müim vesiqanı qabul etti – Qırımtatar halqınıñ milliy mustaqilligi beyannamesi. Qırım sakinlerine muracaat, Qırımtatar halqına muracaat, Birleşken Milletler teşkilâtına muracaat, SSCB Prezidentine muracaat ve diger vesiqalar.
Qurultay Qırımtatar Milliy Meclisini sayladı. Meclis reisi Mustafa Cemilev, onıñ muavini Refat Çubarov oldı.
Meclis azaları Milliy idareniñ yerli organları aqqında Nizamnameni azırlamaq qararına keldiler
Bir qaç künden soñ, 1991 senesi iyül 6-da, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ birinci toplaşuvı olıp keçti, onıñ strukturası tasdıqlandı. Meclis azaları Milliy idareniñ yerli organları aqqında Nizamnameni azırlamaq qararına keldiler. Bu organlar Qurultay avalesine köre şekillendirile ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ qararlarını yerine ketire, halqnıñ menfaatlarını qoruy ve devlet akimiyetiniñ yerli organları ile beraber medeniyet, til, din, anane ve urf-adetlerniñ canlandırılması ve inkişafında iştirak etmek kerek ediler. 1991-1992 seneleri Qırımnıñ köy, qasaba, şeer şuralarında regional ve yerli meclisler saylandı, olarnıñ arasında – 15 rayon ve 7 şeer meclisi.
1991 senesi avgust 18-den 19-ğa keçer gecesi Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginde devletni avdaracaq ediler. Halqnıñ demokratik qatlamları qoltutmağan avdarma neticesiz oldı, teşkilâtçıları ise apiske alındı. Bunıñnen beraber bu vaqialar avgust 20-ne belgilengen Birlik añlaşmasınıñ imzalanmasını bozdı. Kün tertibinde çoq milletli quruvnıñ yañı devlet qurulış meselesi peyda oldı. 1991 senesi sentâbr 1-de 10 birlik cumhuriyetiniñ reberleri Mustaqil devletler birligi aqqında añlaşma imzalamağa azır olğanını bildirdiler. SSCB ve RSFSC prezidentleri Sovetler Birliginiñ Kommunistler Firqası ve RSFSC Kommunistler firqasınıñ faaliyetini vaqtınca toqtatuv (1991 senesi avgust 23-25 künleri) ve bütünley toqtatuv (1991 senesi noyabr 6 künü) ve SBKF mal-mülki aqqında buyruqlarnı derc ettiler.
Sovetler Birligi soñuna keldi...
Ukraina akimiyeti ücüm etmege tırışqan olsa da, şimdi ise yañı, Rusiye akimiyeti, milliy idare sistemasını yoq etmege tırışsa da, Qurultay-Meclis sisteması bugünde-bugün kene de bar... Olarnıñ maqsadına irişmeyceklerine ümüt etecekmiz – hususiy ve demokratik, demokratiyağa qarşı çıqqan rejim ve ükümdarlar zamanında yetişken qırımtatarlarnıñ idare sisteması küçüni ve tiriligini endi kösterdi.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası