Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası
Qırımtatarlar aqqında laf ketse, Qırımdaki Rusiye akimiyetiniñ areketlerinde mantıqnı añlamaq zordır. Adiy qırımtatarnıñ Rusiye akimiyetiniñ maqsadını añlamaq istegi qara odada qara mışıqnı qıdıruvğa beñzey, asılında ise mışıq da yoq.
Bir yıl içinde yarımadada siyasiy ceetten azır olğan etnik gruppa – qırımtatarlar ile oyunlarnıñ yerine siyasiy basqı, bu gruppanıñ reberligine nisbeten sert repressiyalar ve qalğanlarnı qorqutuv keldi. Bütün küç qullanıla: apis cezası, para cezası, tintüv, sürgünlik, adamlarnı qaçıruv ve öldürüvler. «Rusiyeni sevmemizni isteseler, bunı ne içün yapalar»? – qırımtatarlarnıñ bir-birine sıq-sıq bergen sualidir. Cevap qısmen keçmişte.
Keçmiş mektüpleri
Qırımnıñ Rusiyege qoşulmasınıñ yıllığı arfesinde bu esnasnıñ iştirakçileri ileride «Qırım baari» adını alacaq vaqialar nasıl ve kimlerniñ yardımı ile başlanğanını biri-biri artından tarif etmege başladılar. Qırım baş naziriniñ sabıq muavini ve keçken seneniñ baş spikeri olğan Rustam Temirgaliyevniñ ikâyesi pek meraqlı oldı.
Qırımnıñ sabıq siyasetçisi ve altın mühlisi ükümet binalarınıñ Rusiye arbiyleri tarafından zapt etilmesi arfesindeki vaziyetni «Vedomosti» neşirine tafsilâtlıca tarif ete. Onıñ aytqanlarından añlaşıla ki, o vaqıt akimiyette olğan Regionlar firqası ya da yarımadanıñ Rusiyege qoltutqan teşkilâtlarından iç birisi (Ukraina mustaqilligi devamında Moskvadan bol-bol maliye etilgen teşkilâtlar) ne akimiyetke kelmege, ne de Qırımdaki vaqialardan mesüliyetini boyunına degil, eali arasında tarafdarlarnı bile tapıp olamağan ediler. Temirgaliyev hatırlay ki, 2014 senesi fevral 26-da olıp keçken mitingde qırımtatarlarğa qarşılıq köstermek içün toplanğan adamlarğa o ve Sergey Aksenov öz cebinden para berdiler, ve bu raqam onıñ içün bile – baş nazir muavini ve iş adamınıñ oğlu – büyük oldı.
Rustam İlmiroviç qırımtatarlar fevral ayında Qırımda artıq başqa oyun olğanını añlap, muqayt olğan yekâne küç olğanını bir qaç kere tekrarlay. Kiyevden yardım körmegen Regionlar firqası küçüni coya bile edi, Rusiyege qoltutqan teşkilâtlar küçsiz olıp, eali tarafından tanılmağan edi, ve temsil organı Meclis yolbaşçılığında qırımtatarlar Qırımdaki eñ küçlü siyasiy oyuncılar edi.
İş bazarlığı ciddiy edi: qırımtatarlarğa akimiyette 20%-lı kvotanı, parlament yerlerini ve Meclis reisi içün spiker vazifesini bergen ediler. Bu oyundaki stavkalarnıñ artqanını Temirgaliyevniñ ikâyesinden daa bir parça tasdıqlay: «Olar (Meclis – muar.) sessiya arfesinde 10 000 adamnı toplağan soñ Abdullayev (Aziz Abdullayev – Anatoliy Mogilevniñ ükümetinde baş nazir muavini – muar.) kelip, talaplarını arttırdı: «Balalar, yañı ükümette 50%-lı kvota». Men bunıñ imkânsız olğanını ayttım, o ise pencerege baqmağa teklif etip, şunı dedi: «Bizler şimdi kelip, sizni mından atarıq».
Zorlap sevdirmek
Qırımtatarlarnıñ siyasiy şahıslığı, olarnıñ yarımadadaki siyasiy esnaslarğa tesir etmek istekleri, Rusiye elitası liderleriniñ mustaqilligi ve bir çoq tarafdar olması bugünki künge qadar Rusiye akimiyetiniñ qorqusı olalar. Qırımtatarlarnıñ qoltutuvını qazanmaq içün bir yıl evelsi 2014 senesi mart 11-ge ait olğan Qırım Yuqarı Radasınıñ qararı kibi adımlar atılmağa başladı: ükümet ve parlamentte yerler vade etildi; Qırım Anayasasında qırımtatar tili devlet tili olaraq belgilendi; musulmanlarnıñ diniy bayramları tatil oldı. Qazan ve Kavkaz temsilcileri Qırımğa yol aldılar. Lâkin mayısta, bir qaç biñ qırımtatarı akimiyet izni olmadan Ermeni Bazarda liderleri Mustafa Cemilevni qarşılamağa ketken soñ, Rusiye akimiyeti bir hulâsa çıqardı – «qırımtatarlarnı boysundırmaq missiyası» neticesiz oldı. Bundan soñra qırımtatarlarğa qarşı Rusiye ceza apparatı çalışmağa başladı. Rusiyede ya mukâfat bere bileler, ya da sert bir şekilde cezalarlar. Başqa çare yoq.
Başta er şey añlaşılğan edi. Meclisni yolbaşçılarsız qaldırmaq, maddiy yardımdan marum qaldırmaq, faallerni qorqutmaq, ve aynı vaqıtta aynı vazifeleri olacaq strukturanı qurmaqtır. Amma Kreml mesleatçıları yigirmi yıl devamında Kiyevge yazıp, qırımtatarlarnı «ukrain devletçiliginiñ duşmanları ve separatistler» olaraq tanıtqan adamlarğa esaslanalar, ğaliba.
Meclis – qırımtatar milliy areketiniñ tekâmul basamağıdır, areket sovet rejiminde şekillendi, onıñ iştirakçilerini taqip etken ediler. Şaraitler yahşı olsa edi, Qurultay-Meclis strukturası yarımadada ukrain akimiyeti idaresine kirsetile bilir edi. Faqat sistema Qırımda Kiyevniñ raqibi edi. Meclisni cemaat teşkilâtı olaraq körip, bir başını «qoparıp», başqasını «qoymaq» da – daa bir hata edi.
Rusiye akimiyeti Meclisni tez-tez boysundırmağa istey, çünki Donbassta vaziyet biraz tınçlaşqan soñ dünya alanında Qırım meselesine diqqat ayırılacaq. «İskanderler» ile quçaqlaşıp, ğarp cezalarına külmek, özek silâsınen qorqutmaq ve halqara qaideler Rusiyege ait olmağanını köstermek mümkün. Lâkin Rusiye elitasınıñ çalışa-çalışa qazanğan parası ğarp banklarında olğanına qadar, zenginlerniñ balaları «solğan Ğarp» ve lâin «Amerikada» yaşağanı ve oquğanına qadar, em de qartlıqnı Smolensk güberniyasınıñ bostan yolağında keçirmesini tüşünmegenine qadar bunıñ episi boş laf olğanı añlaşıla. Öyle bir zamanlar kelir ki, Rusiye ve onıñ reberligi halqara qaidelerge uyıp, yaramay areketler içün ceza almağa mecbur olacaq. Bu yaqın bir-eki yıl içinde ola bile.
Bu vaqıtqa qadar Qırımda tamır halq olaraq kelecegini belgilemek aqqı olğan yekâne halq qırımtatarlarnıñ (Qırımda «tamır» halq olğan yunan, ermeni ya da bulğarlar aqqında ne qadar çoq aytılsa da) «boysunacaqları» olmaq kerek.
Qırımtatarlar Rusiyeni ne sebepten pahıllaylar?
Meraqlı bir şey – Rusiye qırımtatarlarnıñ qoltutuvına muhtac. Lâkin cellât rolünden vazgeçecekler yoq. Akimiyet qırımtatarlarnıñ «sevgisini» qazanmaq istey, amma onıñ içün bu sözniñ ayrı bir manası bar. Olar içün akimiyet ile dialog degen bir şey yoq, yalıñız qoltutuv delilleri olmaq kerek. Bunıñ kibi fokuslar federatsiyanıñ er bir milliy-territorial qurulışında da bir qaç kere yapılğan edi. Qoltutuv yerine ne kördiler? Bir-eki örnekni baqayıq.
Halqara cemaat erbabı, Türk liderleri şurasınıñ azası, Qaraçay-Çerkesniñ «Qaraçay» cemaat fondunıñ reisi Hasan Halkeçev «POLİTKA09» portalına dedi ki, 1957 senesi on dört yıllıq sürgünlikten qaytqan qaraçay halqınıñ milliy cumhuriyet statusında devletçiligi olsa da, Qaraçay-Çerkes Cumhuriyetiniñ eñ büyük etnosı olğanına baqmadan, qırımtatarlarğa köre inkişaf ceetinden keri qaldı.
«Qırımtatar halqı 1989-90-ıncı seneleri 45 yıllıq sürgünlikten qısmen qayttı. Ukraina terkibinde kendi cumhuriyeti olmadı, bu memleketniñ «ealisi» olaraq sayılğan edi. Qırımtatarlarnıñ: 1. Ana tilinde ve rusça çıqqan altı gazetası; 2. Yedi halqara formattaki mecmuası; 3. Eki kitap neşriyatı; 4. Ana tilinde çıqqan bala mecmuası; 5. Milliy kütüphanesi; 6. Milliy teatri; 7. Gece-kündüz ana tilinde yayınlağan radiosı; 8. Gece-kündz çalışqan telekanalı; 9. Ana tilinde çalışqan bala telekanalı; 10. Devlet telekanalında qırımtatar muarririyeti; 11. Yahşı donatılğan on dört qırımtatar mektebi; 12. Qırım müendislik pedagogika ünivesitetinde qırımtatar tili, edebiyatı, türk tili kafedraları; 13. Bala bağçalarındaki qırımtatar gruppaları bar.
Qaraçay halqınıñ aftada eki kere çıqqan «Qaraçay» gazetası bar. Onıñ baş muarriri milletlerara qavğa açqan, tecribe ve ahlâq hususiyetleri sual doğurğan bir adamdır.
Qaraçaylar – sayısı 200 biñ adamdan ziyade olıp, mecmuası olmağan Rusiyeniñ yekâne halqıdır. Qırımtatarlarğa baqqanda qaraçay halqınıñ televideniyede ve radioda biraz daqqaları bar, qırımtatarlarda olğanı kibi teatr binası yoq. Qaraçay ve noğaylar içün – til ve edebiyat kafedrası bar».
Yaqında Qazanda Tataristan Cumhuriyetiniñ zemaneviy etnik til tedqiqleriniñ neticeler cıyıntığı taqdim etildi. Tedqiqçilerden biri Qazan ve Qırımdaki televideniye seviyelerini qıyasladı. «Körgenimiz kibi, qırımtatarlarnıñ bile prodüserlerniñ parasına çalışqan televideniyesi bar. Bu «ATR» telekanalıdır, olar «TNV»-den (Tataristan Cumhuriyetiniñ baş kanalı – muar.) daa yahşı çalışalar. Mence, «TNV»-niñ yahşı muarrirleri, yahşı jurnalistleri bar, lâkin «TNV»-niñ problemi şunda ki, olar klassik televideniye seviyesine bile yetmeyler, misal olaraq, «Rossiya» kanalı kibi. Lâkin tez çalışqan, ğayet keyfiyetli malümat azırlapan «Dojd» ve Qırımdaki «ATR» telekanalı kibi klassik olmağan televideniye seviyesine de yetmeyler. Buña zemaneviy televideniye» aytmaq mümkün.
Ne yapmaq mümkün?
Qırımtatarlar özüni büyük coğrafik siyasetiniñ esirleri olaraq is eteler – soñki yüz yıl içinde olarnıñ Qırımda yaşamaları ve inkişafı ekinci sefer yoq olmaq havfı altında qala. Madem ki, qırımtatarlarnıñ bu meseleni al etmek içün ne küçü, ne de resursları bar.
Yarımada Rusiye Federatsiyasınıñ büyük arbiy bazasına çevirilgenine qadar akimiyetke qoltutmağan ealini Qırımdan çıqartmaq içün basqı devam etecegini tahmin etmek mantıqlı olur edi.
Bu vaziyette Meclis liderleri Qırım akimiyetine kirgen ve Meclis yolbaşçılığında yer alacaq olğan adamlarnı uzaqlaştırmaq içün deñişmeler yapmaq kerek.
Ukraina ile beraber halqara seviyede Rusiyeden qırımtatarlarnıñ havfsızlığını ve saqlamasını kefil etecek iş, Qırımda bu kefaletlerge riayet etilmesini nezaret etecek halqara teşkilâtlarnıñ temsilcilikleriniñ yerleştirilmesi yapılmaq kerek.
Faqat bugün Qırımda yaşağan qırımtatardan bunıñ yaqın vaqıtta yapılmasına inanasıñızmı-yoqmı dep sorasañız, o, cevap berip olamazdır.
Alsu Çauş, Qırım jurnalisti
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikirler müelliflerniñ tüşüncelerini aks ettirip, muarririyetniñ fikirleri ile aynı olmaması mümkün