Bu sene Qırımdaki partizan areketiniñ reberlerinden biri, qırımtatar milliy areketiniñ faal iştirakçisi Mustafa Selimovnıñ yubileyi qayd etilmekte.
Mustafa Selimov 1910 senesi Bağçasaray civarındaki Kököz köyünde dünyağa keldi. 11 yaşında ana-babasız qaldı – başta babası Veis, soñra anası Acire vefat etti. Mustafa ve onıñ Fatime tatası bir özleri qaldılar. 18 yaşına qadar Mustafa köy hocalıq işlerinen oğraşqan edi. On beş yaşında komsomolğa kirdi. Mektepni bitirgen soñ rayon kütüphanesiniñ müdiri oldı, soñra da tuvğan köyüne qayttı. Bir qaç yıldan soñ onı kolhoz reisiniñ muavini ve köy şurasınıñ kâtibi olaraq sayladılar.
Soñra – firqadaki karyera. 1931 senesi Mustafanı Birlik kommunistleriniñ bolşevikler firqasına VKP (b) saflarına qabul eteler, firqanıñ Bağçasaray rayon komitetiniñ iş idaresiniñ yolbaşçısı olaraq tayin eteler, marksizm-leninizm derslerini alğan soñ firqanıñ rayon komiteti instruktorı vazifesine tayinleyler, soñra da Birlikniñ lenin kommunistleri gençleriniñ birligi (RK VLKSM) kâtibi olaraq tayin eteler. Üç yıldan soñ Selimovnı Qızıl Orduğa çağıralar, soñra ise firqanıñ Bağçasaraydaki rayon komitetiniñ hadimler işleriniñ müdiri olaraq tayin eteler.
1941 senesinden itibaren 1943 senesine qadar firqanıñ Yalta rayon komitetiniñ birinci kâtibi ola. Qırım işğali vaqtında Mustafa Selimov – gizli-gizli çalışqan teşkilâtnıñ reberlerinden biridir. 1941 senesi noyabr 7-den itibaren Aqyar imayesinde iştirak etti. Ulu Vatan cenkiniñ nişanını qazandı.
Keriç vaqtınca azat etilgen soñ o, mında kele, lâkin tezden bütün Qırım işğalge oğray. Bu vaqıtta Selimov Krasnodarda buluna, Qırım partizanlarına yardım ete. 1943 senesi firqa ve sovet hadimlerinen beraber Qırım ormanlarına duşmannıñ qollarına yollanıla, anda partizan taqımınıñ komissarı, soñra brigada komissarı, ve Qırımnıñ partizan taqımlarınıñ Cenüp birleşmesiniñ komissarı ola, onıñ erkânında işğalcilerge qarşı cenkleşken edi.
Partizanlar Qızıl ordu ile beraber yarımadanı alman ordularından qorusa da, Mustafa Selimov ve onıñ partizan areketindeki qırımtatar ortaqları sürgün etile.
«Silânı teslim etmek«, – emir eteler Selimovğa ve onıñ partizan arqadaşlarına sürgünlik arfesinde İçki işlerniñ halq komissarlığınıñ (NKVD) hadimleri.
1944 senesi mayıs 18-de qırımtatarlar – em adiy, em de firqa qocalıq saflarından – ayvan vagonlarında ğurbetke yollanılğan edi – esasen Özbekistanğa.
Rusiye Federatsiyasınıñ Devlet arhivinde qalğan NKVDniñ 1945 senesi sentâbr 19-na ait vesiqasında oquymız: «Selimovnıñ işğal vaqtında Qırımdaki partizan areketiniñ reberi olğanı, ailesi işğal etilgen topraqta yaşamağanı, NKVD idaresiniñ 1-inci mahsus bölüginiñ «A» işi boyunca keçirgen teşkerüvde bir de bir qanunsız areketler aqqında malümat tapmağanı içün, Qırım vilâyeti boyunca NKVD idaresi Sovet Sotsialistik Cumhuriyetleriniñ Birligi İçki işler halq komissarlığına (SSCB İİHK) Selimovnı qorantasınen beraber mahsus yerleşüvden azat etmege rica ete».
SSCB İİHK mahsus yerleşüv bölüginiñ «Qırımdaki partizan areketiniñ reberine» çıqarılğan qarar böyle: «Qırımğa kiriş ruhsetini bermeyip, azat etmek».
Qayd etmeli ki, sabıq Qırım muhtariyetiniñ sabıq reberleri mahsus yerleşüv yerlerinde birinci yılları bile yüksek vazifelerde bulunğan ediler, lâkin olarnı Qırım iş yerlerinen, elbet de, qıyaslamazsıñ. Selimov Taşkent vilâyetiniñ «Magaraç» İnstitutınıñ müdiri vazifesine tayinlendi.
Beş qırımtatar kommunistiniñ 1956 senesi sentâbr 7-de yollağan mektübi Sovet Birliginiñ Kommunistler firqası Merkeziy Komitetiniñ (TSK KPSS) azaları ve Prezidium azası Mihail Suslov adına yazılğan, onıñ içinde qırımtatarlarnıñ vatanına avdet olması ve Ukrain Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti terkibinde Qırım cumhuriyetiniñ ğayrıdan tiklenmesi aqqında aytıla. Moskvanıñ Rusiye yañı tarihınıñ devlet müzeyinde №56 iş bar, onıñ içinde sürgün olunğan halqlarnını aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev malümatları mevcut. Anda qırımtatarlarnıñ muracaatları da bar.
Mektüpke aytıla ki, müelliflerniñ TSK KPSS ekinci muracaatı budır (birincisi 1956 senesi aprel ayınıñ başında yollanılğan edi): «Diger meseleler ile aynı sırada qanunsız alda sürgün etilgen qırımtatar halqınıñ tuvğan toprağına – Qırımğa avdet meselesi, Ukraina SSC terkibinde Qırım cumhuriyetiniñ ğayrıdan tiklenmesini çezmege rica etemiz… ve sürgünlikte alınğan mal-mülkiniñ qaytarılması ya da tazminatı aqqında meseleni al etmege rica etemiz, halqnıñ qısqa müddet içinde yaşayışını tiklemek içün... Bizler İçki işler organlarınıñ er bir qırımtatar vatandaşından Qırımğa kirmeycegi ve mal-mülkinden vazgeçkeni aqqında talap etken vesiqanıñ sebeplerini añlamayıq. Bunıñ episi qırımtatarlarnıñ aq-uquqları alâ daa sıñırlı olğanını bildire».
Mektüpni imzaladılar: Refat Mustafayev – cenkten evel Qırım vilâyeti firqa komitetiniñ üçünci kâtibi, cenk vaqtında Qırımnıñ partizan areketleriniñ Şarqiy birleşmesiniñ komissarı; Şamil Alâdinov – Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ yazıcılar birliginiñ sabıq reisi; Mustafa Selimov – cenkten evel Yalta rayon firqa komitetiniñ kâtibi, cenk vaqtında – Qırımnıñ partizan areketleriniñ Cenübiy birleşmesiniñ komissarı; Amet-Üsni Penerci – cenkten evel Sudaq rayon icra komitetiniñ Reisi, cent zamanında – Qırımnıñ partizan areketleriniñ Cenübiy birleşmesi 4-ünci brigadasınıñ komissarı.
Mektüpni akimiyetke qoltutqan kommunistler yazsa da, mektüpte qayd etilgen talaplarnıñ tam olğanını qayd etmemek mümkün degil. Beş qırımtatar kommunistiniñ mektübinden soñ Özbekistan Kommunistler firqasınıñ Merkeziy komitetine qırımtatarlar ile «qoşma iş keçirip, mahsus yerleyşüv rejimi lâğu etilse de, yaşağan yerlerge qaytmaq aqqları olmağanını añlatmağa» avale etile.
Böylece, 1956-1957 seneleri qırımtatar kommunistleri, şu cümleden Mustafa Selimov, firqa qararı ile razı olmağanını açıq-aydın bildirip, onıñ erkânında muhalifet oldılar. Qalğan vesiqalarğa binaen, milliy printsiplerini firqa printsiplerinden üstün körgen qırımtatar kommunistleri akimiyet açuvınıñ esas noqtası oldılar.
«Tatarlarnıñ Qırımğa avdet olması ve olarğa milliy cumhuriyet berilmesiniñ eñ faal tarafdarları cedveli» 1967 senesine ait meraqlı bir vesiqa Rusiye Federatsiyasınıñ Devlet arhivinde mevcut. Cedvelni Mustafa Selimov aça, onıñ aqqında böyle malümat bar: «Selimov Mustafa Veisoviç, 1931 senesinden başlap KPSS azası, Yalta rayon firqa komitetiniñ sabıq kâtibi, Taşkentniñ «Uzgiprovodhoz» institutınıñ müdir muavini ola, «teşebbüsçi gruppasınıñ» reberlerinden biridir».
Selimovnıñ faaliyeti Kuybışev rayon firqa komitetiniñ bürosında muzakere etilgen edi. Firqa nizamını bozğanından sebep onı sert bir şekilde tenbiyeleyler. Bundan soñra o, qırımtatarlar arasında faaliyetini toqtata, 1964 senesinden itibaren ise onı kene de ğayrıdan tikley. O, vilâyet ve rayonlarnıñ «teşebbüsçiler gruppalarınıñ» «reberleri» ile gizli körüşüvler keçire.
1964 senesi dekabr ayında Moskvada qırımtatarlar «eyyetiniñ» yolbaşçılığında edi. 1996 senesi yazda Ferğanadaki toplaşuvlardan birinde Selimov «Özbekistanda çalışacaq insanlar kerek dep, olarnı yibermeyler» kibi malümatnı tatarlar arasında tarqatmağa teklif etti.
Mustafa Selimov yüksek vazifelerde bulunğan edi. 1945 senesiniñ aprel ayına qadar o, Bekapad rayon icra komitetiniñ reis muavini, soñra 1948 senesiniñ avgust ayına qadar – «Magaraç» Orta asiya filialınıñ müdiri edi. Soñra altı sene devamında Bütün birlik ösümlik institutında çalıştı. 1955 senesinden başlap 1959 senesine qadar Birlikniñ pamuq ilmiy-tedqiq institutınıñ müdir muavini, 1959 senesinden 1961 senesine qadar – Özbekistan SSC Köy ocalıq ilimleri Akademiyasınıñ Prezident muavini edi. Soñra o – Özbekistan SSC Köy hocalıq Nazirliginiñ İlim ve teşviqat Baş idaresiniñ yolbaşçı muavini. 1963-1966 seneleri Orta Asiyanıñ pamuq devlet komitetiniñ bölük yolbaşçısı, 1966 senesinden itibaren ise – müdirniñ muavini olıp çalıştı. «Emek yararlığı içün» medalnen taqdirlengen.
Buña baqmadan o, qırımtatarı olğanını unutmayım, milliy areketten vazgeçmegen edi.
1970-lilerniñ ekinci yarısında Özbekistanda Mubarek ve Bahoristan rayonlarında qırımtatarlar toplu yaşaycaq yerlerni teşkil etecek ediler. Bu eki rayonda qırımtatarlar içün memuriy-terroritorial yerlerni azırlaycaq ediler. Bu plannıñ yerine ketirilmesi qırımtatar milliy meselesiniñ «al etilmesi» olur edi. Bu rayonlarda qırımtatarlarnı yerleştirip, olar içün bir qaç mektep açıp, «qırımtatarlardan ibaret olacaq» yerli memuriyetni meydanğa ketirip, «eskiden Qırımda yaşağan» tatarlar raat yaşaylar ve başqa talapları olmağanlarını aytacaq ediler.
Leyhanı ömürge keçirmek içün bir çoq belli qırımtatarını, şu cümleden Mustafa Selimovnı da, celp etecek ediler, lâkin o, qırımtatarlar Qırımğa qaytıp, tarihiy vatanında cumhuriyet tiklenmesini istegenlerini ayttı.
Firqa organlarında oña bir qaç kere Qırımğa qaytmağa teklif etkenleri belli ola. Lâkin o, razı olmayıp, yalıñız halqı ile beraber vatanına qaytacağını aytqan edi.
Mustafa Selimov 1985 senesi vefat etti. Halqınıñ Qırımğa avdetini köremedi...
Gülnara Bekirov, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası