Onıñ taqdiri onıñ zamanında yaşağan bir çoq insannıñ taqdiri kibi facialı oldı – o, repressiyalarğa oğratılıp, elâk oldı... 1920-1930 seneleri Sovetler tarafından yoq etilgenler aqqında laf ketse, «Ne sebepten?» suali kelişmegen ve saf bile kele. «Qanunsız alda repressiyalarğa oğratıldı», – doğru bir cevaptır, lâkin keç berildi... Bunıñ kibi facialı bir taqdirni Üsein Bodaninskiy de yaşadı.
O, bir çoq işte meşurdır: ressam, sanatşınas, qavmiyatçı, tarihçı, Qırımda arheologik ve etnografik ekspeditsiyalarnıñ teşkilâtçı ve reberlerinden biri, ve, elbet de, ilk qırımtatar milliy Bağçasaray müzeyiniñ qurucısı ve müdiridir.
Üsein Bodaninskiyniñ doğuv yeri Aqmescit nahiyedeki Bodana köyüdir. Lâkin asılında o, Aqmescitniñ Tatarskaya soqağında 1877 senesi dekabr 1-de dünyağa keldi.
Onıñ babası Abdurefi Bodaninskiy – kendi zamanında tasil alğan biridir (o, qırımtatar maarifçisi İsmail Gasprinskiy ile dostlaşa edi) – Qırımda «İlk halq mekteplerinde oquv içün rus-tatar elifbesini» tertip etken edi. Abdurefiniñ büyük oğlu Ali er taraflama istidatlı edi – o, N.Gogolniñ «Taras Bulba» eserini qırımtatarcağa tercime etti, şarqşınas A.N.Samoyloviçniñ muarririyeti altında «Qırımtatarlarnıñ atalar sözleri» cıyıntığınıñ tertip etilmesinde iştirak etti, Merkeziy Musulman İcra komitetiniñ kâtibi ve Qurultaynıñ kâtibi edi. Ali Üseinge pek tesir ete edi – babaları vefat etken soñ, küçük oğlu onıñ qorantasında terbiyelendi ve yaşadı...
İstidatlı bir genç 1895 senesi gimnaziyanı bitirip, Moskva Stroganov resim-sanayı oquv yurtına oqumağa kire. O, belli ressam Konstantin Korovinniñ ustahanesinde oquy, soñra ressam-dekorator zenaatına saip olıp, Aqmescitke keri qayta.
Tezden ise kene Moskva... Üsein Ticaret oquv yurtında grafik ustalığından ders bere ve Stroganovkanıñ aqşam sınıflarınıñ resim ocası ve oquv ustahanesiniñ müdiri ola. 1909 senesi Bütünrusiye yarışında mefruşat resimi içün ilk mukâfatqa nail oldı. Parijde tasiline devam etip, Sankt-Peterburgda altı yıl devamında mimar İ.A.Fomin ile ressam-dekorator olaraq çalıştı.
Paytaht ressamınıñ işi, sımarışları, yarışlardaki ğalebeler onıñ taqdirini daimiy olaraq belli ete kibi kele. Lâkin 1917 senesi baarinde onıñ ağası Ali Petrogradğa kelip, Üseinni Qırımğa qaytmağa qandıra.
O, vatanına qaytıp, Qırım cemaat ve siyasiy ayatında faal iştirak ete, Qurultay delegatı olaraq saylana.
Ü.Bodaninskiy Bağçasarayğa köçip kele, ve bundan soñra onıñ ayatı qırımtatarlarnıñ tarihı, etnografiyası, mimarcılığı ile bağlı ola. Onıñ bundan evel alğan tecribesi ve bilgileri ne qadar müim ve istenilgen olğanını aytmaq kerekmi...
1917 senesi oktâbr 4-te Bağçasaray Hanlar sarayınıñ müzey müdiri vazifesine tayinlendi, onıñ açılışı da bir ay soñra keçirildi – noyabr 3-te. Aynı bu künde Bağçasarayda bir sıra medeniyet ve ilim müessiseler, şu cümleden islâatı yapılıp Mengli Girey İnstitutına çevirilgen Zıncırlı medreseniñ açılışı ötkerildi.
Bu tedbirlerde çıqışta bulunğan Qırım Müftisi Noman Çelebicihan Saray müzeyinde qırımtatar ilim, edebiyatçıları ve şairleriniñ elyazmaları ve kitaplarınıñ toplamaq kerekligi aqqında aytqan edi.
Üç ay soñra qırımtatar milliy ükümeti dağıtıldı, Çelebicihan öldürildi, Qırım akimiyeti bir qaç kere deñişti – Müzey bayağı zarar körip, 1919 senesi mayısta alman ordusı tarafından çaypaldı.
Buña baqmadan Müzey qırımtatarlarnıñ tarihiy eserlerini toplamağa başladı. 1920 senesi dekabr ayında onıñ tarafından böyle yerler ögrenile: Çufut Qale, Manğup Qale, Eski Kermek, Tepe Kermek. 1921 senesi avgust ayında Qırım revkomnıñ mahsus emri ile tarihiy yadikârlıqlar, han mezarlığı ve Bağçasaray rayonınıñ bütün dürbeleri, «Yeşil-Cami» camisiniñ viranesi, Qırım müzeyleri cumhuriyet mal-mülkine berilip, KrımOHRİS nezaretine keçti.
Bu işni yarımadanı qaplap alğan açlıq toqtattı. Müzeyniñ eki hadimi açlıqtan öldi, Bodaninskiy ise tif hastalığına oğradı.
Başqa yerlerden kelgen mühtekirler bu qıyın vaziyetten faydalanaraq, yalıñız ötmekni tüşüngen insanlarğa un ve ötmekni berip, halq sanatınıñ eñ qıymetli eserleri – nağış, quyum mallar, eski silâ, savut-sabanı ala ediler. Bu mallarğa ne oldı – tahmin etmek qala...
Qıyınlıqlarğa baqmadan, Bağçasaray müzeyiniñ meydanğa ketirilmesi devam ete edi...
1921 senesinden itibaren o, yalıñız qoba şeerleriniñ filialları ve eserlerinen oğraşmay, – İsmail Gasprinskiy adına hatıra müzeyi ve Kökköz müzeyi quruldı.
Gasprinskiyniñ ev müzeyi 1921 senesi onıñ doğğan kününde – mart 21-de – Salaçıqta, ulu qırımtatar maarifçisi yaşağan evde açıldı (bunıñ teşebbüsçisi Bodaninskiy edi). Ev müzeyiniñ ilk qoruyıcısı filolog ve epigrafist Osman Aqçoqraqlı oldı.
Bağçasaray müzeyniñ ekinci filialı Kökköz saray müzeiy oldı. Onıñ binası inqilâptan evel Yusupovlar ailesine ait edi. Lâkin onıñ iş müddeti qısqa oldı – 1925 senesi oktâbr ayında onı qapattılar, mal-mülki ise Bağçasaray müzeyi, soñra da Devlet fondunıñ şeer bölügi tarafından müessise ve teşkilâtlarğa berildi.
Bir sıra problemlerge baqmadan müzey inkişaf etken edi – 1923 senesinden itibaren ardı-sıra ve planğa köre bile ileriledi... Ü.Bodaninskiyniñ tezkerelerine köre, 1922 senesiniñ soñunda Bağçasaray saray müzeyiniñ kollektsiyası 62 elyazma kitabından ibaret edi, 1923 senesi oktâbr ayında ise olarnıñ sayısı 15-ke arttı.
Bağçasaray müzeyinde ameliy sanat eserleriniñ sayısını esnaf ustahaneleri arttırdı: silâ, baqır, terek ustaları ve digerleri.
Lâkin, açlıq ve yıqıntılıq esnaflarnı aman-aman yoq ettiler, onıñ içün müzeyşınaslar – halqnıñ maneviy ayat qoruyıcıları – milliy esnaflarnı ğayrıdan tiklemege tırışa ediler. 1923 senesi I Bütünrusiye resim-sanayı sergisi qırımtatarlarnıñ el işleri ğayet qıymetli olğanını ve bazarda istenilgenini isbatladı.
1925 senesi Bağçasaray saray müzeyiniñ tarihı ve onıñ müdiri Usein Bodaninskiy içün eñ bereketli olğanını ayta bilemiz. Müim bir vaqia Qırım boyunca 1925 senesiniñ etnografik ekspeditsiyası oldı. Bundan evel 1924 senesi küzde Eski Yurttaki XIX-XV asırlarınıñ «Qırq Azizler» eski qırımtatar mezarlığınıñ arheologik araştıruvlar keçirildi. Mında Bağçasaray müzeyiniñ hadimleri, em de SSSR TSİK yanında Şarqşınaslıq milliy Birliginiñ vekili professor A.S.Başkirov iştirak ettiler.
Topraq altından qırımtatarlarnıñ köç turmuşını red etken güzel bir baştaşlar çıqarıldı – Bağçasaray qurulmazdan evel Eski Yurtta qırımtatarlar yaşay edi.
«Bağçasaray müzeyiniñ müdiri Bodaninskiy Usein. Qırımtatar medeniyetini yahşı bile. Qırımtatarlar arasında büyük bir alim. Sanatşınas. Ressam tasilini aldı». Bunı 1928 senesi noyabr ayında sovet vesiqalarınıñ birinde Ü.Bodaninskiy aqqında malümat olaraq bereler. 1920-nci seneleriniñ soñunda Sovet tarihiy iliminde yüz bergen deñişmeler Qırım ülkeşınaslıq inkişafına tesir etti.
Üsein Bodaninskiyniñ ayatında bundan soñra olğan adise-vaqialar ğayet kederli oldı...
1934 senesi onı Bağçasaray müzeyiniñ müdiri vazifesinden boşattılar. 1935-37 seneleri Qırımdan tış çalışa – Moskva ve Gürcistannıñ inşaat işlerinde ressam-dekorator ola. 1937 senesi Tbiliside milletçilikte qabaatlanıp, apiske alındı. Mahkeme ükmü – cezanıñ eñ yüksegi. Üsein Bodaninskiy 1938 senesi aprel 17-de Aqmescitte qurşunğa tizildi.
Ne yazıq ki, bundan soñraki yılları da qırımtatar tarihınıñ ögrenilmesi – «tarih keçmişke qapaqlanğan siyasettir» formulasına köre – siyasiy ve telükeli bir iş edi...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası