Anastasiya Kirilenko
Çeçenlerniñ sürgünlik aqqkında filminiñ kerçekligine NKVD arhivleri bile saqlanır edi. «Unutmağa emir etildi» bediy filmi –unuttırmağa mecbur etken vaziyette çeçenlerniñ öz hafızasını qorçalamaq ıntıluvları aqqında birinci film degil.
Çeçenlerniñ sürgünligine bağışlanğan filmniñ çekimleri aqqında men apansızdan 2012 senesi Çeçenistanda ögrendim. O vaqıt çekimler tek başlana edi: fotoressamlar çeşit köylerni resim etip, çekimler ne yerde keçirilecegini belgiley ediler. Facia dağlarnıñ töpesinde yerleşken Haybah köyünde yüz berdi, amma anda çıqarmağa imkânsız: 1944 senesi Çeçenistannıñ Galançojsk rayonı ğayrıdan tiklenilmedi. Anda iç bir kimse yaşamay, ve bu yerni ziyaret etmek içün mahsus ruhsetname kerek. Onıñ içün filmni Haybahta degil de, Day köyü ve diger yerlerde çıqardılar.
Filmni çoq teşviq etmediler. Prodüserni Qavqaz haberleri saytı içün film aqqında ikâye etmek rica etkende, o tekmil bir şey aytmadı: filmniñ esas maqsadı milletlerara davanıñ açmamasıdır. Esas rol rus zabitine ayırılğan, o baş cinayetçi - gürcili Mihail Gvişianiniñ insafsız emiri eda etmege red etti (tarihiy bir fakt). Prodüser atta, kelişmegen qısımlarnı kesip almağa vade etti, çünki «iç bir davanı açmağa mümkün degil». İşte, Çeçenistandaki vaziyetni bilgenler, film nasıl şaraitlerde çıqarılğanını añlamaq mümkün.
Yavaş-yavaş film aqqında malümat tarqalıp başladı. «Komsomolka»nıñ mühbiri Yuliya Yuzik kendi fikirini bildirdi. Film «kadırovcılıq» dedi, çünki onsız Çeçenistanda iç bir şey yapılmaz, dedi. Ramzan Kadırov öyle de, Rusiyeniñ qaznasına yapıştı, «rus parasına» da ruslarğa qarşı çıqıp, «dava» açmağa istey… Çeçenistannıñ prezidenti etrafnda olğan bu kibi laflar – zemaneviy Çeçenistannıñ vaziyetini bir baqıştan añlamağanlarını köstere. Bir baqıştan ne demek, demek çeçenliden soramasalar da, Ahmad-haciniñ resimi yanında olsa da, o mühbirge: «Biz prezidentimizni sevemiz», - dey. Mühbir de memnüniyet ile: «Çeçenistanda er kes prezidentni seve», dep yaza.
Soñra aldanğanını duyasıñ. «Biz de er şey yañartıldı, köresizmi?» – dep yımşaylar çeçenliler. «Ebet, körem. Ya çoqqatlı evlerde yarıq yoq, ne içün? Anda bir kimse yaşamaymı?» - sorayım, ve riayet etkenini baqam. Ya da belli şaqa aytqanlarını eşitesiñ: «Turist Çeçenistanda adam içün evler yapılğanını kördi. Ve bu adamnı da kördi».
Sürgünlik aqqında film «Kül», «Haybah» adlandırılacağını ayta ediler, amma soñra, «Unutmağa vade etildi» kibi adlandırıldı. Filmni azırlağan «Şeyh Mansur adına «Groznıy –film» mustaqil kinostudiyası»na Kadırovdan para tüşmegenine baqmadan, o vaqiadan haberdar edi. Bu sebepten, Rusiye Federatsiyası medeniyet nazirligi tarafından levhanı yasaqlağanda, rejissör Huseyn Erkenov, nasıl olsun, Kadırovnıñ özü er şeyni bile edi, ve atta, levhanıñ çekimlerinde destek kösterecegini ayttı.
Medeniyet nazirligi filmni köstermege red etti, çünki, nazirlik vekilleri muracaat etken NKVD arhivlerinde Haybahta 1944 senesi kütleviy sürette adamlarnı yaqqanları aqqında malümat tapılmağanı qayd etildi.
Yani, resmiy olaraq bu kibi vaqialar yüz bermedi. Arhivler elbette, gizli ve adiy adamlarğa açıqlanmaylar. 1989 senesine qadar, çeçen ve inguşlerniñ sürgüni boyunca «Çeçevitsa» tedbirleri gizlene edi. NKVD-niñ mirasçısı FHH (FSB)niñ, Haybahta ne olğanı ve ne sebepten qasaba, bütün Galanjos rayonı tübü-tamırınen yoq olğanı aqqında fikiri añlaşılmay qala. Men tavsilâtlı malümatnı bilmeyim, amma, Erkenov ğaliba, Groznıydeşimdi devam etken Raslan Kutayevniñ mahkeme işini közden qaçırdı. Kutayev - çeçenli siyasetşınas, o vaynahlar sürgünliginiñ 70 yıllığına bağışlanğan tögerek masanı keçirgen soñ, onıñ evinde afyen taptılar. Kutayev bildirgeni kibi, onı apis etmek içün Rusiye qaramanı sayılğan, Çeçenistan prezidenti memuriyetiniñ reisi Magomed Daudov («lord» kibi tanılğan) keldi. Kutayev adliyecisiniñ qolunda qabaatlanğannıñ siyarğan teniniñ resimleri bar. Yani, 2012- 2014 seneleri içinde, Çeçenistanda er kesni sıqıştırıp, atta uzaq keçmişke ait vaqialarnen bağlı tedbirlerni yasaqlaylar.
Moskva kinofestivalindeki «Unutmağa emir etildi» filmniñ yekâne numayışına men zornen bardım. Biletler yoq edi. Toplanğan yaş çeçenler kassalar yanında turğanda, olarğa: «Bletlerni sabadan satın aldılar», dep cevap berdiler. Nticede, meni mühbir olaraq basamaqlarda oturıp, seyir etmege kirgizdiler. Salonda bulunğan adamlar ağlay ediler. Atta, seyir etkende şaqalaşmağa ıntılıp «Bu Gоllivud degil», aytqanlar ağlay edi. Daa doğrusı ağlamay, aytqanları kibi, közleri terley edi…Filmniñ esas vaqiaları çeçen ve inguşlerniñ sürgün etilmezden evel başlana. O vaqıtları Çeçenistanda, bütün Sovet Birliginde kibi, adamlarnı çaqıp, çekiştire ediler. Yerli sakinler yazğan şikâyetlerni memuriyet vekilleri imzalamaq kerek edi. Film qaramanı Rayhan - levhanıñ prodüseri Ruslan Kökanayevniñ bitasınıñ taqdirini tekrarlay. İmza çekmege istemegen soñ, onı özüni Sibiriyağa sürgün eteler. Anda qartana öle.
Çeçenler repressiyalardan qorunmağa isteyler: «Biz Stalinni sevemiz!» qıçırıp, çeçen qadını NKVD zabitini evine qoymayca ola. Amma, onı çetke taşlap, iç bir vaqıt evine qaytmaycaq aqayını alıp keteler. NKVD-niñ vesiqalarını aydınlatqan «Memorial»nıñ malümatına köre, Sovet ükümetiniñ duşmanlarını iş kâğıtlarına köre qıdırğanlar. Filmde, babası repressiyağa oğratılğan, anası ise, qayğıdan ölgen yaş çeçen Daud, Arsamak qartnıñ yanına kele ve soray: camilerni yoq etken, adamlarnı öldürgen akimiyetni nasıl etip qabul etmek mümkün? Arsamak ise: «Yüregine ümütsizlikni qoyma», dep cevap bere. Arsamaknı NKVD apis ete, Daud ise, abrek olıp dağlarğa kete.
1944 senesi fevral 23 künü çeçen ve inguşlerni (umumen Sovet ükümetinde 20 halq sürgün etildi) sürgün ettiler. Olarnı nemselernen işbirlik tutqanlarında qabaatladılar. Halq duşmanlarnı belgilegen NKVD, çeçenler arasında cebeden qaçqanlarnıñ sayısı çoq olğanını bildirdi. Faqat, Haybahta doğğan Beksultan Gazoyev Ulu Vatan cenkinde qaramancasına öldi – bu belli ikâye…
Filmde imkânı olğanı qadar çeçenlerge yardım etken rus askerleri de kösterile. «Qartbaba, bundan evel biz qaraçaylarnı sürgün etken edik. Ekseriyeti öldi. Yanıña çoqça aş al», - dey, gecelik qalğan askerlerden biri ev saibine. Er kesni birden çıqarıp olamadılar – qartlarnı, balalarnı, yüklü qadınnı Haybahtaki atlar aranına - sanki gecelemek içün nıqtadılar. Amma, dağ yollarını keçmege imkân yoq edi, yolbaşçılar ise, «Çeçevitsa» tedbirleriniñ neticeleri bilmek isteyler. O vaqıt, askerlerniñ reberi Mihail Gvişiani, arannı yaqmağa emir etti. Rus askeri boysunmağa red etti ve öz-özüni atıp öldürdi. Amma, arannı ep bir yaqtılar.
Asılında, iç kimseni sağ qaldırmaycaq ediler. Amma, Haybah üzerinde köterilgen tuman uzaqtan körüne edi ve öldürülmesi kerek olğan Mumadi Elgakayev, o vaqıt 8 yaşında bala, sağ qaldı – onı arandan alıp taşladılar. Elgakayev, «Unutmağa emir etildi» filmi azarlanğanda ömürinde birinci kere intervyü berd ive 2012 senesi noyabr ayında öldi. Tendeki tükler tik tura: cenklerni başından keçirgen, zorbalıqlardan keçip te, ikâyesini aytıp, premyeranı körmey, bu dünyanı terk etti.
Haybah ve umumen sürgünlik mevzusını qapatmağa istegen rusiyeli akimiyet, tam tersini elde etti. Çeçenliler ağızdan-ağızğa hatırlavlarnı ikâye etip, hatırlavlarnı saqlaylar. Aytqanlarına köre, yüklü qadın tamam şu aranda bala tapqan.
Filmde hastahanede yatqanlarnıñ qurşunğa tizilgeni kösterile. Emşire olarnı qorçalamağa tırıştı, olar çeçenler degil de, başqa Qavqaz milletlerniñ vekilleri olğanını ayttı, amma niyetine irişmedi. Kökanayev soy adı bir qaç kere tekrarlana – bu levha prodüserniñ soylarından biridir. Bu kibi vaqia, kerçekten de, urus-Martanovsk rayonında yüz bergen edi.
Asılında, unutmağa endi çoqtan emir etildi. Groznıy şeerinde, ihtiyar yaşında çeçenli, ulu Vatan cenki arfesinde repressiyağa oğratılğan babasınıñ cesetini satın alıp, gizliden kömgenlerini fısıldap ayttı. Qabirini tek 1990 seneleri açıqtan ziyaret etmege ruhset berildi. Şaşılacaq bir facia. Neni unuttırmağa isteyler? Haybahta adamlar tiri yaqılğan (bala-çağa, qartlar, yüklü qadınlar – tez yürip olamağan er kim) yerde iç bir hatıra taşı qoyulmağan. Bu kibi hatıra taşı, elâk olğanlarnıñ şanını añdırıp, milletlerara kerginlikni al etmege yardımcı olur edi. Amma, bağışlañız: resmiy olaraq adamlar yaqılmağan ediler, onıñ içün hatıra taşı da qoyulmaycaq. Filmniñ de olmasını istemeyler: Rusiye medeniyet nazirligi ğaliba, yaş çeçenler sürgünlik aqqında tek Huseyn Erkenovnıñ filminden malümat ögreneceklerinden saqına. Ögrenip te, Allah saqlasın, kederlenir ve milletlerara davanı çıqarır.
Haybahta olıp keçken vaqialar boyunca 1990 senensi taqiqat başlanğan edi. Soñra, Rusiyeniñ prokuraturasında iş toqtaldı. Şimdiki vaqıtta ise, Çeçenistanda çetel kompaniyası tarafından «Silingen hafıza» filmi çıqarıla. Onda, tek 1944 senesiniñ sürgünligi degil de, izleri mahsus yoq etilgen soñki çeçen cenkleri aqqında da ikâye etilecek: şimdiki vaqıtta Groznıy şeerinde yañı çoqqatlı evler tura, olarnıñ üstünde ne qurşun, ne de mermi izlerini köralmazsın. Eñ beteri, çeçenlerge cenkni hatırlamağa yasaq eteler. Çeçenler öyle de aytalar: «Ramzan Ahmatoviy aytqanı kibi, bunı hatırlamağa kerekmey, kelecekni tüşünmelimiz, biz Rusiye ile bir yolnı seçtik». Böyleliknen, yalıñız sürgünlikni degil de, çeçen cenkini unutmağa kerek. Bunı unutmaq mümkünmi?
Menimle körüşip, soñki çeçen cenki aqqında ikâye etmege razı olğan yigitlerden biri - mağazlarda yaşağanı, anası «ateş açsalar, demek kimdir toy yapa» degeni, askerler qartanası ve tizesini öldürgeni, suvsız ve yarıqsız şaraitlerde anasına ameliyat yapqanlarını tarif etip – ayfonındaki İçkeriya bayrağını kösterdi. «İç te unutıp olamayım», - dep añlattı o. Yigit menden yardım sorap, biraz şaşmalattı: o Moskva mektepleriniñ er birini ziyaret etip, çeçenlerni episi yaramay olmağanı, çoq çekişkenlerini añlatmağa istegenini söyledi. «Sen nasıl tüşünesiñ, cenkten soñ, biraz tutlğanım keder etmezmi? Men ep bir bunı yapıp olurım. Nasıl etip bu işni başlayım?», - dep soradı. Men cevap beralmadım.
Anastasiya Kirilenko, – Radio Svoboda mühbiri
«Bloglar» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün