«Ural-dağı» yırnıñ müellifi Ali Aliyev kederli türküni tuvğan toprağından quvulıp, sürgünlikte bulunğan vaqıtta yazdı. Tamam şu yır içün daa bir qaç yılğa Sibiriyanıñ uzaq köylerinden birine sürgün etildi.
«Dayanılmaycaq şaraitlerde, yat yerde, keder ve facia, ağır iş, ümütsizliknen tolu yaşayış, tuvğan topraqtın ayırıluv…Zorbalıq ve adaletsizlikke qarşı narazılıq, bunıñ episi türküde yer aldı», – dep ayta o.
1944 senesi Ali qartbaba 10 yaşında, anası ve tatasınen Suvdağ civarında yaşay edi. Babası, köyniñ erkekleri kibi cebede edi. Mayıs 18-niñ sabasını şimdi de pek yahşı hatırlay – olarnıñ qapusını qaqıp, uyattılar, askerler tışarığa çıqmağa talap ettiler. Yanlarına alğan şeylerden «biraz un, baqla, anası da Qurannı yüzbezge sarıp aldı», dep hatırlay qart. Tahminen bir kilometr cayav ketip, mektep meydanına çıqtılar, anda qırımtatar köydeşlerini topladılar. Anda, mayısnıñ sıcaq küneşi tübünde qartlarnı, qadın ve balalarnı aqşamğa qadar tuttılar. Atta, kenefke yibermediler, aş-suv bermediler.
Qardaşımnıñ şu künleri derecesi bar edi. Asker, o yaramay olğanını körip, anasına yaqınlaştı ve oña ne oldı dep soradı. Anam, hasta olğanını ayttı. Oña ap ketirmege istedi, amma zabit ruhset bermedi, ne zaman «geberecegi» farqı yoq olğanını ayttı: şu an ya da bir saatten soñ», – közyaşlarını zornen tutıp, dey Ali qartbaba.
Yolculıq uzun ve dayanılmaycaq kibi körüne edi. Evelden mal taşığan vagonlar qırımtatarlar içün bir qaç ayğa ev oldılar. «Vagonımızğa yüklü qadınnı 6-7 yaşlarında qızçığınen oturttılar. O doğurıp başladı. Doğdı, balası da yahşı edi. Bir köyde toqtadıq, askerler kelip, onı çıqardılar. Üstü başı sılaq, balası da sılaq, ağlay», – dep hatırlay qart.
Ğarip qadınnıñ taqdiri ale daa belgisiz. «Ale daa bilmeyim onıñnen ne oldı. Çıqarıp, bir yerde taşlağandırlar. O qadar aşalama, deşet. Bunı yapmaq mümkünmi?!» – özüni tutalmay dey qartbaba.
Qırım.Aqiqatnıñ subetdeşi emin, qırımtatarlarnıñ sürgünligi – stalin rejiminiñ insaniyetlikke qarşı yapqan cinayetidir. «Köyümizde 300 qoranta bar edi. Köyümizde öyle bir şey olsa edi, nemseler emiş…Nemseler yoq edi! Közüme baqıp tüküre bilesiñiz. Amma, bu 100% yalan. Halqımız nemselernen iş tutmadı, halqımız satqın degil edi. Mahkemesiz, taqiqatsız qabaatladılar!»
Ali qartbaba 84 yaşında. Cenkten soñraki açlıq, vatan içün küreşni başından keçirip, 20 yıl evelsi o vatanğa avdet etti, soñra, tuvğan toprağında büyük qıyınlıqlarnen yerleşti. Amma, erkek ale daa, bir avuç tuvğan topraqnı körgen anasınıñ közyaşlarını unutıp olamay. Qadınğa, vatanğa avdet etmege qısmet olmadı, o yat ilde keçindi.
«Men oña bir torba topraq ketirgende o dua etip, ağlap başladı. Men oña baqtım da, bu közyaşlar ne içün aqa, dep tüşündim. Babam cebede küreşe edi, anam onı bekley edi. Men bunı iç bir zaman ne Sovet Birligine, ne de Rusiyege afu etmem. Başğışlamam! İç bir zaman!».
Tuvğan Qırım toprağındaki vaqialarnı Ali Aliyev işğal kibi adlay. «Bugün biz endi Rusiyedemiz, nege quvanayım? Aytalar ki, Putin reabilitatsiya yapqan eken, bu aqlanuv qayda? Ne içün halqımnı ale daa aşalaylar? Allah bunı yapqanlarnı cezalasın!Halqımız medeniyetli, terbiyeli. Er vaqıt sabır etmege tırışamız, amma onıñ soñu da bar. Halqımnıñ közüne baqıp, tükürmege mümkünmi? Ne qadar daa mümkün?».
