20 yıl evelsi, Rusiyeniñ «barışıq» siyaseti tuvğan Tacikistanıma qadar yetip, adamlarnı biri-birine qarşı qoydı, olarnı silâlandırdı ve beş yıl devam etken vatandaşlar ara cenkini közetip oturğandan soñ, men kerçekten de, «rus» adamı kim olğanı aqqında tüşünip başladım. Tacikistandaki cenk pek deşetli edi – beş yıl içinde 150 biñ adam elâk oldı, bir milliondan ziyade insan qaçaq olıp qaçtı, biñlernen balalar öksüz qaldılar. Endiden soñ, Tacikistan Rusiyeniñ eñ yaqın dostu, anda işçilerni yollap, er yıl öldürilgen, ölgenlerniñ 700-800 tabutını alıp qaytara. İşte bu, em Moskva, em de Duşambe tarafından «ebediy» ve «iç bozulmaycaq» kibi adlanğan dostluqnıñ fiyatıdır.
Şu yılları men kitap yazmağa istedim, serlevasını bile uydurdım – «Semetdeşim», onı Rogozin, Zatulin ve Duginge bağışlaycaq edim. Tamam bu şahıslar, soñki 20 yıl devamında ruslarnı diger millet vekillerinen qarşı-qarşığa qoyıp, Rusiyeniñ ululığında işandıralar, ve Sovet Birligi olmasa, iç olmağanda Rusiye imperatorlığınıñ tiklenilmesiniñ zarurlığında israr etmekteler. Ya da, «rus arzusı», «rus ruhı»nı pekinleştirgen bir de bir territorial birleşmesini meydanğa ketirmekni hayal eteler. Olar bunıñ aqqında o qadar çoq ve sıq aytqan ediler, atta etrafqa baqıp rus olmağan adamlarnı qıdırmağa başlaysıñ.
Men er daim rus edim, anam rus, babam rus olıp ta, balalığımdan tacikçe laf etem, çoq yıllar devamında Merkeziy Asiyanıñ tarihını ögrendim, ilmiy maqale ve kitaplarnı yazdım, ve diger ruslar daima maña milletimni hatırlatqanlarını añlap olamay edim. Nege? Men öyle de bile edim. Büyügen soñ, añladım, olar tacik tilini bilmey, ve atta, bilmege istemey ediler, öz kereksizligini nasıldır añlatmaq içün, kendi «özgün»ligini qayd etip otura ediler. Saçma bir şey.
Men Tacikistanda raat edim, olar ise, yoq. Olarnı istilâcılar dep adlağanda, canları ağıra edi, cevap olaraq maña rus duşmanı dey ediler. Hucur şey, amma Rusiyede de lağabım şu edi, anda «tarihiy vatannıñ» maiyesini añlamağa tırışqan edim. Men anda aytuvlı merametlikni is etmege istedim, amma aksini kördim. Eñ tarqağan soylarından – «çurka», «haçik», «qımıqközlü» ve elbette, eñ sevimlisi – «qara...ü». Men eñqastan Moskvada afğanlarnıñ fesi –pakuleni taqıp yüre edim, qarşıma kelgen militsionerler terroristni körgen dayın, şübenen baqıp keçe ediler. Maña oñaytlı, sıcaq olsa, militsioner, festen qorqsa kerek.
Zemaneviy Rusiyeniñ milletçiligi – yañı degil, eskinden qalğan bir hastalıqtır. Ta 15-nci asırdan başlap, Rusiye topraqlarnı zapt etip, yerli halqlarnı assimilitsiyağa oğratıp başladı. Yerlilerni «tuzemtsı» dep adlay ediler, olğan hususiyetlerni yoq etip, rus-tuzem mekteplerni açıp, er alda kendi ruslarından ayıra ediler. Atta siyasette büyük bir ayırılıq bar – bunı ruslar içün yapamız, bunı ise, rus olmağanlar içün…Rusiye imperiyasınıñ Devlet dumasında musulman fraktsiyası mevcut edi, 1764 senesinden başlap, üküm etken Senat rus olmağan halqlarğa zadekânlıq tamırlarını saqlap qaldırmağa aqqı berildi.
Rusiye imperatorlığında zapt etilgen halqlarğa nisbeten hususiy bir munasebet olğan, şimdi buña faşizm deyler. Merkeziy Asiya ve Qavqazda «rus topraqlarnı birleştirgen» generallarnıñ hatırlavlarnı oqumaq yeterlidir – «çet topraqlarnıñ yarı kiyik ealisi» «qavqazlı tuzemler», «kiyikler». Bunıñ episi, sıradan bir şey kibi qabul etile edi. İmperatorlıqnıñ çet topraqlarına qazaqlar ve ruslar– yañı topraqlarnı işançlı qoruyıcıları köçti. Onıñ içün, rus faşizmniñ tamırlarını bulmağa isteseñiz, onı istilâ yapılğan asırlarda tapa bilesiñiz.
Rus publitsisti İvan Soloneviç o vaqıt bu siyasetniñ maiyetini añlatqan edi: «Rus imperatorlığıñ negizi milliy hususiyetler esasında quruldı. Amma, bütün dünya devletlerge baqqanda, imperatorlıqtaki rus milliy ğayesi, diger qabilelerniñ ğayesinden daa üstün olıp çıqa edi, devleti de üstün milletniñ imperatorlığı sayılıp, bütün topraqlarına keçe edi». Soñki vaqialar, «rus devletniñ» ğayesi deñişmey qalğanını isbatlay.
Asırlar keçken soñ, devlet ğayesi hastalığı Putinge keçti. Ondan evel, milliy siyasetke kendi «hususiyetlerni» qoşqan sovet birligi uzun müddet devamında üküm etti. Resmiy olaraq milletler ara dostluq ilân etilgen edi. Amma, ayatta, belli bir sıñır bar edi. Oña köre, adamlarnı baş halq ve qalğanlarğa tasnif ettiler. Ayırı siyasiy uydurma olaraq milliy azlıq sözü oldı. Milliy azlıqlar içün universitet, institut, komsomol, firqağa kirgende imtiyazlar berile edi, KPSS ise, adamnıñ istidatı, bilgi ve qabiliyeti ile degil de, milliy mensüpligine köre belgilenmesini közete edi.
Menim tanışlarım ve qomşularım arasında 19-ncı asırda köçkenlerniñ soyları bar edi, em de kommunistler devirinde Tacikistanğa kelgenlerniñ sayısı da az degil edi. Olarnıñ arasında da farq yoq edi – belki de, imperatorlıq devirinden qalma soyları tacikçe bir qaç söz ziyade bilgenler. Amma, rus milletçiligi hususiyetine kelgende, iç ayırılmay ediler. Olar, taciklerni turıp siymege ögretkenlerini tekrarlay bere ediler, lâkin, zaman deñişkeninen özlerini yat duyıp başladılar, amma kene de, «bizsiz ğayıp olurlar» dep ayta ediler.
Turmuştaki milletçilik kommunistlerniñ «halqlar arasındaki ağa-qardaşlıq sevigisi» aqqında efsanesinen beraber inkişaf etti. Onı da, KGB (Devlet Telükesizlik komiteti) er taraftan destekledi. Milletçilik hastalığınen Kommunistik firqasınıñ özü hasta edi, çünki bütün cumhuriyetlerge ekinci kâtip vazifesine yalıñız ruslarnı qoya edi.
Bu yıllar devamında men kitabım içün materiallarnı toplap, rus milletçilikniñ sebeplerini añlamağa tırıştım. Misal içün, ne sebepten isim olğan «rus», «ross», «rusiç», «rusak» sıfatqa çevirildi. Bu söz, milletniñ adı olaraq 18-nci asırdan başlap qullanıldı, tamam şu asırda rus topraqlarnı «birleştirip», qomşu devletler istilâ etildi. 1827 senesi general Paskeviç Acemistannıñ bir qısımını zapt etip, oña birden – Rus Armeniyası adını qoydı. Bundan soñra, Rus Turkestan da peyda oldı. Şimdi ise, Donbass, Rus olıp adlana. Kitaphanelerde «Rus Qıtayı», «Gürcistan – dağlı Rusiye» kibi serlevalar altında kitaplarnı rast ketirmek mümkün.
Ruslarnıñ şan-şüretni qazanmaq arzusını añlamaq içün, men belli tarihiy qaynaqlardan ruslarnıñ sayısını ögrenmege istedim. Tarihçılarnıñ tek 15-nci asırdan başlap malümatını keregi kibi toplap oldılar. Moskva knâjlığında ealiniñ sayısı 2 million nefer insan etrafında edi, 16-ncı asırda 5,8 – 6,5 million, 17-nci asırda– 10,5-11 million, 18-nci asırnıñ başında – 13-15 millionnı teşkil etti. 18-19-nci asırlarda Rusiye imperatorlığınıñ ealisi ep çoqlaşa: 1719 senesi 57%, 1795 senesi – 82%, 1843 s.– 80%, 1896s. – 55% etrafında. Ruslarnıñ sayısı, zapt etilgen topraqlarnıñ sayısınen arta, yerli halqlar da ruslar olaraq sayılıp başlay. Tamam şu vaqıt – ruslar sözü peyda oldı, rusiç, rusak ya da ross kelimeleri kereksiz oldı. Bir tilde laqırdı etken cemiyet meydanğa keldi. Olarnıñ asıl tamırları aqqında soy adlarından ögrenmek mümkün – Aksakov, Yusupov. Karamzin, Fonvizin, Dal, Lermontov, Kutuzov, Saltıkov, Prjevalskiy, Bortnânskiy, Razumovskiy, Kantemir, Bagration. Amma, olar ruslar, degilmi?
Belki de, diger milletlerge nefretnen baqqan bazı ruslarnıñ areketlerini bunıñ ile añlatmaq mümkün? İnternette, rus adamınıñ antropologiyasınıñ tasivrini tapmaq mümkün, onda «substrat» ve «autosom markörlar» terminleri arasında ealiniñ 80-82% artuvınıñ sırlarını ögrenmege imkân bar. Çünki bunıñ tek eki yolu bar, ya da ruslar viagradan daa küçlü bir ilâc tapıp, vaqıt keçtikçe onı unuttılar, ya da istilâ etilgen halqlar özlerini ruslar dep adlamağa başladılar.
Bu araştırmalarnı özüni rus olıp tanıtqan insanlar içün degil, daa çoq özüm içün yapam. Men kim olğanımnı kelecekni nasıl qurmaqnı añlamağa isteyim – rus duşmanı lağabına canım ağırtsınmı ya da buña qulaq asmayımmı. Er halqnıñ tarihiy hatırası ve ayırı hususiyetleri bar, olarnı zemaneviy mirasçılarda da körmek mümkün. Evelden Tacikistanda, şimdi ise, Gürcistanda dostlarımnıñ 5-nci ya da 7-nci tiz ecdatları aqqında ikâelerini diñlemege pek sevem. Bu tarihtir, o, zamandaşlarğa öz areketlerine qıymet kesmege ve kelecekni qurmağa yardım ete. Ruslardan angisi öz ecdatları aqqında tarif etip olur?
Ruslarnıñ tabiatını ögrenmege yardım etken bazı araştırmalarğa baqmadan, esas sual açıq qaldı – ne içün ruslar aq ve azatlıqqa böyle hucur davranalar? Kimniñdir ür, serbest olmasını qabul etmemek, diger tillerde laqırdı etkenlerni begenmemek, diger medeniyet saiplerini nefret etmek, bunıñ episi qaydan çıqıp keldi, aceba?
Men rus olıp ta, bir çoq suallerge cevaplarnı ömürim devamında tapıp olamayım. Hususan şimdi, rus sözüni qullanıp, bazı siyasetçiler cinayetlerni yapqan zamanda, bu sualler daa keskin oldı.
Men rus olıp ta, utanam. Ukrainliler serbest olmağa istegenleri içün, ukrain dostlarımnen davalaşmaqnı aqılımnıñ ücüna bile ketirmey edim, ve ruslarnıñ 80 fayızı bunı istemeydir. Bir zamanları Rusiye ve Gürcistannıñ gimnlerni teñeştirdim: gürcileriñkinde bir qaç kere «tavisupleba» yani serbestlik sözü beş kere qayd etilgen, rus gimninde tek bir kere.
Men eyecannen tolu bir metin yazıp ta, boş-boşuna sualler bermege istemedim. Sonuçta, er kes öz areketleri içün cevap bermeli. Men çastlı bir insanım, çünki çeşit milletler arasında yaşap, özümni raat duydım, çünki er şeynen meraqlana edim. Bu yıllar içinde men yüzsiz sıfatnı degil, isim olmaqnı daa çoq begenem.
Оleg Panfilov, İlii devlet ünivrsitetiniñ professorı (Gürcistan)
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
Şu yılları men kitap yazmağa istedim, serlevasını bile uydurdım – «Semetdeşim», onı Rogozin, Zatulin ve Duginge bağışlaycaq edim. Tamam bu şahıslar, soñki 20 yıl devamında ruslarnı diger millet vekillerinen qarşı-qarşığa qoyıp, Rusiyeniñ ululığında işandıralar, ve Sovet Birligi olmasa, iç olmağanda Rusiye imperatorlığınıñ tiklenilmesiniñ zarurlığında israr etmekteler. Ya da, «rus arzusı», «rus ruhı»nı pekinleştirgen bir de bir territorial birleşmesini meydanğa ketirmekni hayal eteler. Olar bunıñ aqqında o qadar çoq ve sıq aytqan ediler, atta etrafqa baqıp rus olmağan adamlarnı qıdırmağa başlaysıñ.
Men er daim rus edim, anam rus, babam rus olıp ta, balalığımdan tacikçe laf etem, çoq yıllar devamında Merkeziy Asiyanıñ tarihını ögrendim, ilmiy maqale ve kitaplarnı yazdım, ve diger ruslar daima maña milletimni hatırlatqanlarını añlap olamay edim. Nege? Men öyle de bile edim. Büyügen soñ, añladım, olar tacik tilini bilmey, ve atta, bilmege istemey ediler, öz kereksizligini nasıldır añlatmaq içün, kendi «özgün»ligini qayd etip otura ediler. Saçma bir şey.
Men Tacikistanda raat edim, olar ise, yoq. Olarnı istilâcılar dep adlağanda, canları ağıra edi, cevap olaraq maña rus duşmanı dey ediler. Hucur şey, amma Rusiyede de lağabım şu edi, anda «tarihiy vatannıñ» maiyesini añlamağa tırışqan edim. Men anda aytuvlı merametlikni is etmege istedim, amma aksini kördim. Eñ tarqağan soylarından – «çurka», «haçik», «qımıqközlü» ve elbette, eñ sevimlisi – «qara...ü». Men eñqastan Moskvada afğanlarnıñ fesi –pakuleni taqıp yüre edim, qarşıma kelgen militsionerler terroristni körgen dayın, şübenen baqıp keçe ediler. Maña oñaytlı, sıcaq olsa, militsioner, festen qorqsa kerek.
Zemaneviy Rusiyeniñ milletçiligi – yañı degil, eskinden qalğan bir hastalıqtır. Ta 15-nci asırdan başlap, Rusiye topraqlarnı zapt etip, yerli halqlarnı assimilitsiyağa oğratıp başladı. Yerlilerni «tuzemtsı» dep adlay ediler, olğan hususiyetlerni yoq etip, rus-tuzem mekteplerni açıp, er alda kendi ruslarından ayıra ediler. Atta siyasette büyük bir ayırılıq bar – bunı ruslar içün yapamız, bunı ise, rus olmağanlar içün…Rusiye imperiyasınıñ Devlet dumasında musulman fraktsiyası mevcut edi, 1764 senesinden başlap, üküm etken Senat rus olmağan halqlarğa zadekânlıq tamırlarını saqlap qaldırmağa aqqı berildi.
Rusiye imperatorlığında zapt etilgen halqlarğa nisbeten hususiy bir munasebet olğan, şimdi buña faşizm deyler. Merkeziy Asiya ve Qavqazda «rus topraqlarnı birleştirgen» generallarnıñ hatırlavlarnı oqumaq yeterlidir – «çet topraqlarnıñ yarı kiyik ealisi» «qavqazlı tuzemler», «kiyikler». Bunıñ episi, sıradan bir şey kibi qabul etile edi. İmperatorlıqnıñ çet topraqlarına qazaqlar ve ruslar– yañı topraqlarnı işançlı qoruyıcıları köçti. Onıñ içün, rus faşizmniñ tamırlarını bulmağa isteseñiz, onı istilâ yapılğan asırlarda tapa bilesiñiz.
Rus publitsisti İvan Soloneviç o vaqıt bu siyasetniñ maiyetini añlatqan edi: «Rus imperatorlığıñ negizi milliy hususiyetler esasında quruldı. Amma, bütün dünya devletlerge baqqanda, imperatorlıqtaki rus milliy ğayesi, diger qabilelerniñ ğayesinden daa üstün olıp çıqa edi, devleti de üstün milletniñ imperatorlığı sayılıp, bütün topraqlarına keçe edi». Soñki vaqialar, «rus devletniñ» ğayesi deñişmey qalğanını isbatlay.
Asırlar keçken soñ, devlet ğayesi hastalığı Putinge keçti. Ondan evel, milliy siyasetke kendi «hususiyetlerni» qoşqan sovet birligi uzun müddet devamında üküm etti. Resmiy olaraq milletler ara dostluq ilân etilgen edi. Amma, ayatta, belli bir sıñır bar edi. Oña köre, adamlarnı baş halq ve qalğanlarğa tasnif ettiler. Ayırı siyasiy uydurma olaraq milliy azlıq sözü oldı. Milliy azlıqlar içün universitet, institut, komsomol, firqağa kirgende imtiyazlar berile edi, KPSS ise, adamnıñ istidatı, bilgi ve qabiliyeti ile degil de, milliy mensüpligine köre belgilenmesini közete edi.
Menim tanışlarım ve qomşularım arasında 19-ncı asırda köçkenlerniñ soyları bar edi, em de kommunistler devirinde Tacikistanğa kelgenlerniñ sayısı da az degil edi. Olarnıñ arasında da farq yoq edi – belki de, imperatorlıq devirinden qalma soyları tacikçe bir qaç söz ziyade bilgenler. Amma, rus milletçiligi hususiyetine kelgende, iç ayırılmay ediler. Olar, taciklerni turıp siymege ögretkenlerini tekrarlay bere ediler, lâkin, zaman deñişkeninen özlerini yat duyıp başladılar, amma kene de, «bizsiz ğayıp olurlar» dep ayta ediler.
Turmuştaki milletçilik kommunistlerniñ «halqlar arasındaki ağa-qardaşlıq sevigisi» aqqında efsanesinen beraber inkişaf etti. Onı da, KGB (Devlet Telükesizlik komiteti) er taraftan destekledi. Milletçilik hastalığınen Kommunistik firqasınıñ özü hasta edi, çünki bütün cumhuriyetlerge ekinci kâtip vazifesine yalıñız ruslarnı qoya edi.
Bu yıllar devamında men kitabım içün materiallarnı toplap, rus milletçilikniñ sebeplerini añlamağa tırıştım. Misal içün, ne sebepten isim olğan «rus», «ross», «rusiç», «rusak» sıfatqa çevirildi. Bu söz, milletniñ adı olaraq 18-nci asırdan başlap qullanıldı, tamam şu asırda rus topraqlarnı «birleştirip», qomşu devletler istilâ etildi. 1827 senesi general Paskeviç Acemistannıñ bir qısımını zapt etip, oña birden – Rus Armeniyası adını qoydı. Bundan soñra, Rus Turkestan da peyda oldı. Şimdi ise, Donbass, Rus olıp adlana. Kitaphanelerde «Rus Qıtayı», «Gürcistan – dağlı Rusiye» kibi serlevalar altında kitaplarnı rast ketirmek mümkün.
Ruslarnıñ şan-şüretni qazanmaq arzusını añlamaq içün, men belli tarihiy qaynaqlardan ruslarnıñ sayısını ögrenmege istedim. Tarihçılarnıñ tek 15-nci asırdan başlap malümatını keregi kibi toplap oldılar. Moskva knâjlığında ealiniñ sayısı 2 million nefer insan etrafında edi, 16-ncı asırda 5,8 – 6,5 million, 17-nci asırda– 10,5-11 million, 18-nci asırnıñ başında – 13-15 millionnı teşkil etti. 18-19-nci asırlarda Rusiye imperatorlığınıñ ealisi ep çoqlaşa: 1719 senesi 57%, 1795 senesi – 82%, 1843 s.– 80%, 1896s. – 55% etrafında. Ruslarnıñ sayısı, zapt etilgen topraqlarnıñ sayısınen arta, yerli halqlar da ruslar olaraq sayılıp başlay. Tamam şu vaqıt – ruslar sözü peyda oldı, rusiç, rusak ya da ross kelimeleri kereksiz oldı. Bir tilde laqırdı etken cemiyet meydanğa keldi. Olarnıñ asıl tamırları aqqında soy adlarından ögrenmek mümkün – Aksakov, Yusupov. Karamzin, Fonvizin, Dal, Lermontov, Kutuzov, Saltıkov, Prjevalskiy, Bortnânskiy, Razumovskiy, Kantemir, Bagration. Amma, olar ruslar, degilmi?
Belki de, diger milletlerge nefretnen baqqan bazı ruslarnıñ areketlerini bunıñ ile añlatmaq mümkün? İnternette, rus adamınıñ antropologiyasınıñ tasivrini tapmaq mümkün, onda «substrat» ve «autosom markörlar» terminleri arasında ealiniñ 80-82% artuvınıñ sırlarını ögrenmege imkân bar. Çünki bunıñ tek eki yolu bar, ya da ruslar viagradan daa küçlü bir ilâc tapıp, vaqıt keçtikçe onı unuttılar, ya da istilâ etilgen halqlar özlerini ruslar dep adlamağa başladılar.
Bu araştırmalarnı özüni rus olıp tanıtqan insanlar içün degil, daa çoq özüm içün yapam. Men kim olğanımnı kelecekni nasıl qurmaqnı añlamağa isteyim – rus duşmanı lağabına canım ağırtsınmı ya da buña qulaq asmayımmı. Er halqnıñ tarihiy hatırası ve ayırı hususiyetleri bar, olarnı zemaneviy mirasçılarda da körmek mümkün. Evelden Tacikistanda, şimdi ise, Gürcistanda dostlarımnıñ 5-nci ya da 7-nci tiz ecdatları aqqında ikâelerini diñlemege pek sevem. Bu tarihtir, o, zamandaşlarğa öz areketlerine qıymet kesmege ve kelecekni qurmağa yardım ete. Ruslardan angisi öz ecdatları aqqında tarif etip olur?
Ruslarnıñ tabiatını ögrenmege yardım etken bazı araştırmalarğa baqmadan, esas sual açıq qaldı – ne içün ruslar aq ve azatlıqqa böyle hucur davranalar? Kimniñdir ür, serbest olmasını qabul etmemek, diger tillerde laqırdı etkenlerni begenmemek, diger medeniyet saiplerini nefret etmek, bunıñ episi qaydan çıqıp keldi, aceba?
Men rus olıp ta, bir çoq suallerge cevaplarnı ömürim devamında tapıp olamayım. Hususan şimdi, rus sözüni qullanıp, bazı siyasetçiler cinayetlerni yapqan zamanda, bu sualler daa keskin oldı.
Men rus olıp ta, utanam. Ukrainliler serbest olmağa istegenleri içün, ukrain dostlarımnen davalaşmaqnı aqılımnıñ ücüna bile ketirmey edim, ve ruslarnıñ 80 fayızı bunı istemeydir. Bir zamanları Rusiye ve Gürcistannıñ gimnlerni teñeştirdim: gürcileriñkinde bir qaç kere «tavisupleba» yani serbestlik sözü beş kere qayd etilgen, rus gimninde tek bir kere.
Men eyecannen tolu bir metin yazıp ta, boş-boşuna sualler bermege istemedim. Sonuçta, er kes öz areketleri içün cevap bermeli. Men çastlı bir insanım, çünki çeşit milletler arasında yaşap, özümni raat duydım, çünki er şeynen meraqlana edim. Bu yıllar içinde men yüzsiz sıfatnı degil, isim olmaqnı daa çoq begenem.
Оleg Panfilov, İlii devlet ünivrsitetiniñ professorı (Gürcistan)
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün