Azat Qırımlı
Aqmescit – Rusiye arbiyleriniñ Qırımğa basıp kirgenleri, olarnıñ Qırımdaki separatist ğayelerini taşığan rusiye yaqlı küçlerge açıqtan-açıq qoltutuvları, mart ayında yüz bergen qarşılıqqa Ukraina akimiyetiniñ añlaşılmağan reaktsiyası, kerçekten de, Qırımnı Ukrainadan çekip alınuvına ketirdi. Olıp keçken adiselerniñ vızlı suratnen inkişaf etkeni bu aktsiya ğayet ciddiy azırlınğanı em Qırımnıñ tışında azırlanğanı içte şübe doğurmay. Bu, yarımadada 16 martta acele sürette ötkerilgen sahte "referendum" kibi, belli bir fakttır. Daa "referendum" ötkerilmezden evel Qırım Rusiyeniñ erkânında olacaq, yarımadada rus parası yürip başlaycaq degen Qırım akimiyetleriniñ beyanatları da Qırımnıñ taqdiri daa "referendumdan" evel endi al etilgen edi degen fikirni isbatlay. "Referendum" ise esas maqsadnı gizleyici, Qırımda ve onıñ tışında olğan menfaatlar küçler içün formal bir "delil" oldı.Даа «референдум» отькерильмезден эвель Къырым Русиенинъ эркянында оладжакъ, ярымадада рус парасы юрип башлайджакъ, деген Къырым акимиетининъ беянатлары да Къырымнынъ такъдири даа «референдум»дан эвель энди аль этильген эди, деген фикирни исбатлай. «Референдум» исе эсас макъсадны гизлейиджи, Къырымда ве онынъ тышында олгъан менфаатдар кучьлер ичюн формаль бир «делиль» олды.
Къырымны бойле адден тыш сурьатнен басып алынувына, Украинанынъ бунъа къаршы ич олмадым насылдыр чарелер корип оламагъанынынъ себеби неде экен? Асла, юзь берген вакъиаларгъа къаршы тураджакъ кучь Къырымнынъ ичинде бар я да ёкъ эдими?
Бугунь буюк эминликнен шуны къайд этмек мумкюн: Къырымда Украинаны сонъунадже къорчалагъан эсас эки кучь бар эди. Булар – къырымтатарлар ве Украинанынъ арбий кучьлери. Оларнынъ сырасына, аз олсалар да, Къырымдаки украин ватанперверлерини де къошмакъ мумкюн.
Къырымтатарларнынъ эксериети Меджлиснинъ чагъырувынен къанунсыз ве легитим олмагъан «референдум»да иштирак этмедилер, яни оны бойкот эттилер.
Меджлис реиси Рефат Чубаров 17 мартта илян эткенине коре, «референдум»да рей бермеге акъкъы олгъан 185 бинъ къырымтатардан тек 1 бинъге якъыны, яни 0,5 файызы иштирак эткен. Бу къырымтатарларнынъ Украинагъа нисбетен мусбет гражданлыкъ позициясы эди. Амма Русие матбуат васталары бу ракъамларнынъ тамам аксини сеслендирдилер. «Референдум»да къырымтатарларнынъ 50 файызы иштирак эткен эмиш. 1991 сенеси Къырымда отькерильген референдумда да къырымтатарлар иштирак этювден айны шекильде ред эткен эдилер, чюнки бу референдум нетиджелери боюнджа Къырымда рус чокълугъынынъ территориаль мухтар джумхуриети мейдангъа кетириледжеги шубесиз эди. 2014 сенеси Къырым Юкъары Шурасынынъ президиум азасы Сергей Цеков «Къырымда рухы, медениети, тили боюнджа рус джумхуриети мевджуттыр», – дегени бу фикирни даа бир кере исбатлады.
1991 сенеси отькерильген референдумда иштирак этмемекнинъ эки баш делили бар эди. Биринджиси, бу – къырымтатар халкъынынъ эсас къысымы сюргюнлик ерлеринден Къырымгъа даа эп къайтып оламагъаны ве экинджиси – ярымадада 1944 сенесине къадар, яни сюргюнликтен эвель миллий-территориаль статуста олгъан мухтар джумхуриети тикленмек керек деген шарты. Къырымгъа къайтаяткъан къырымтатарлар мытлакъа бу талапларны къояджакъларыны козь огюне алгъан коммунист Леонид Грач етекчилигинде ерли акимлер бу меселенинъ огюни алып, 1991сенеси Къырым виляети ерине Къырым Мухтар Джумхуриетини мейдангъа кетирдилер. О девирде де бугуньки киби бу меселе боюнджа референдум отькерильди, амма формаль джеэттен мейдангъа кетирильген бу мухтар джумхуриетте къырымтатарларгъа ер ёкъ эди. Бугунь олгъаны киби, о девирде де ярымадада рус чокълугъынынъ «акъкъы» устюн чыкъты. Бойлеликнен, Къырымда 1991 сенеси къырымтатарларнынъ менфаатларына риает этмеген мухтар джумхуриет мейдангъа кетирильди. 23 йыл девамында бу джумхуриет Украинанынъ менфаатларына догъру келе эдими, ёкъмы деген суальге джевап къырымтатарларгъа белли дегиль эди, амма Къырымда юзь берген сонъки вакъиалар бу меселеде де сонъки нокътаны къойды демек мумкюн. Къырым Украина эркянындан айырылып Русие имаесине кечти.
Узакъны корип оламагъан сиясий сокъурлыкъ я да ишанмамазлыкъмы?
Украина озь мустакъиллигини илян эткен девирден башлап къырымтатарлар, кимерде озь менфаатларына къаршы олса да, онъа энъ муим меселелерде даимий суретте къолтутып кельдилер. Бу муим меселелер арасында Украинанынъ бутюнлиги ве Къырым Украинанынъ айырылмаз бир къысымы деген фикир къырымтатарларда биринджи ерде турды. Асылында, Къырымда Украинаны къорчалап кельген екяне ве даимий кучь къырымтатарлар олгъандыр эм буны кимсе инкяр этип оламаз. Амма йыллар девамында Украина къырымтатарларны сиясий, укъукъий, социаль, мемурий ве иляхре джеэттен Къырымда къуветлендирмек ичюн зарур олгъан адымларны ойле де япмагъаныны къайд этмек мумкюн. О, тек къырымтатарларны Къырымда ерлештирмек боюнджа программаны малиенен теминлемек меселесинен сынъырланды. Башкъа меселелер Къырым акимиетининъ имаесине быракъылды.
Украина Юкъары Радасы 23 йыл девамында къырымтатар халкъынынъ Украинада статусы ве вазиетини бельгилеген бир де-бир къанунны ойле де къабул этмеди. Албуки, бу къанунлар, яни «Къырымтатар халкъы статусы акъкъында», «Миллий менсюплиги боюнджа сюргюнге огъратылгъанларнынъ акъларыны тиклемек боюнджа» Меджлис азырлагъан къанун лейхалары Украина Юкъары Радасынынъ комитетлеринде одадан одагъа, къабул олунмай он йылларнен кочип юрдилер.
Шуны да къайд этмели ки, Къырымда эсас учь этник группа (къырымтатарлар, руслар, украинлер) мевджут олса да, ич бир алий укюмет вазифесинде: Къырым Юкъары Радасынынъ реиси, Къырым Назирлер шурасынынъ реиси, Украина Президентининъ Даимий векили вазифесине 23 йыл девамында бир кере биле къырымтатар халкъынынъ векили тайинленмеди.
Эм меселе мутехассыслыкъ севиесинде дегиль. Къырымтатарлар арасында советлер девиринде тек Озьбекистанда дегиль, башкъа улькелерде де назир ве етекчи мутехассыслар етерли эди. Амма оларнынъ теджрибелерине Къырым акимлери аселет козь юмдылар, Киев исе озюни буны корьмеген киби алып барды.
Амма Къырымнынъ учь алий дереджели бу вазифелеринде Къырымдаки учь эсас миллетнинъ векиллери даима денъишип, тайинленип турса эди, бир тарафтан, бу мантыкъкъа уйгъун олур, дигер тарафтан, бу акимиетни этник джеэттен насылдыр дереджеде бир баланскъа да кетирир эди. Амма Киевде, гъалиба, не къырымтатарларгъа, не де Къырым украинлерине инана эдилер. Атта Президент В. Ющенко бу стереотипни енъип оламады. О, озюнинъ даимий векили этип къырымтатар векилини тайинлемеге ойле де джесарет эталмады.
Бу не демек? Узакъны корип оламагъан сиясий сокъурлыкъ я да ишанмамазлыкъмы?
Бойле мунасебет йылларнен девам этти. Президент оларакъ В.Янукович сайлангъан сонъ, акимиетке онынъ Регионлар фиркъасы кельгенинен, Къырым акимиетинде олгъан аз-бучукъ дереджели ве дереджеси олмагъан вазифелерде чалышкъан къырымтатар векиллери миллий менсюплиги себебинден къувылып чыкъарылдылар. Район ве шеэр мемуриетлеринде де айны этник темизлевлер отькерильди.
Багъчасарай район мемуриетининъ реиси оларакъ озь вазифесини сакълап олгъан Ильми Умеров, Къарасувбазар шеэр башы оларакъ Альберт Кангиев сайлангъаны исе къырымтатарлар арасында бир муджизе киби къабул олунды. Айны бу къырымтатар векиллери чешит къоркъузув ве маниаларгъа бакъмадан озь районларында «референдум-2014»-ни кечирмек боюнджа тешкилий ишлерни алып бармакътан баш тарттылар. Я бойле къырымтатар векиллери даа зияде олгъан олса? Бу йыллар девамында Украина укюмети айны Украинанынъ мустакъиллигини ве девлетчилигини къоругъан къырымтатарларны Къырымда насыл да олса пекитмек ичюн зарур олгъан адымларны ойле де япмады. Япкъан олса, бельким Къырымны да къолундан къачырмаз эди.
Къырымтатарларнынъ куреши девам эте
Къырым Юкъары Радасы башындан «референдум-2014»-ни кечирмеге асла планлаштырмагъаныны фарз этмек мумкюн. Оны отькермек гъаесине Юкъары Раданынъ огюнде 26 февральде олып кечкен вакъиалар белли бир дереджеде сильтем олгъандыр. Шу куню Юкъары Рада озюнинъ невбеттен тыш сессиясыны кечирип, Русиеге насылдыр мураджаатнен чыкъмагъа азырлана эди. Амма парламент огюнде кечкен къырымтатарларнынъ бир къач бинълик къаршылыкъ нумайышы бу сессияны кечирмеге ёл бермеди. Бойлеликнен, олар акимлер тюшюнип чыкъаргъан планларны боздылар.
Энди эртеси куню сабадан эр кеске белли олгъан вакъиалар юзь берди, яни Къырым Назирлер шурасы ве Къырым Юкъары Радасы биналарыны тильде дестан олгъан «ешиль адамчыкълар» басып алдылар, бинанынъ устюнде исе Русиенинъ байрагъы пейда олды. Бойлеликнен, Къырым узеринден Русиенинъ аншлюсы башланды. Бундан сонъ вакъиалар гъает тез инкишаф этти, амма Киев бойле вазиетте озюнинъ джинаетке бенъзер сакинлиги, первасызлыгъы ве арекетсизлиги акъибетинде эм Къырымны, эм украин арбийлерини, эм къырымтатарларны озь башына быракъты. Русие арбийлери Украина аскерлерини толусынен Къырымдан сыкъыштырып чыкъаргъанлары энди бир кимсе ичюн сыр дегиль. Йыллыр девамында Украинадан мусбет бир сигнал алалмагъан къырымтатарлар исе бундан сонъ да янъгъыз къалып озь позицияларында туралар.
Къырымтатар халкъынынъ лидери Мустафа Джемилевнинъ Татаристаннынъ сабыкъ президенти Минтимер Шаймиевнен Москвада олгъан корюшювинден, Русие президенти Владимир Путиннен телефондан кечирген сёйлешювинден сонъ Минтимер Шаймиев, мен Мустафа Джемилев къырымтатарлар акъкъында айтаджакъ белледим, о исе Украинанынъ бутюнлиги ве Украинадан Русие аскерлери чыкъарылмакъ кереклиги акъкъында айтты, деди. Март 21 куню Къырымнынъ янъы акимлери, ич бир векялетлери олмаса да, Мустафа Джемилевни Къырымда «персона нон-грата» илян эттилер. Олгъан малюматларгъа коре, бу джедвельге Къырым Юкъары Шурасыны дагъытмакъ керек, деген къараргъа рей берген Украина Юкъары Радасынынъ депутатлары кирсетильген.
Март 28 куню Мустафа Джемилев Нью-Йоркта Бирлешкен Миллетлер Тешкилятынынъ Телюкесизлик шурасында чыкъыш япаджагъы беклениле. Бу минберден о, Къырымда укюм сюрген вазиет, къырымтатар халкъынынъ бунъа нокътаи-назарыны, Къырымдан эджнебий девлетнинъ арбий къысымларыны чыкъармакъ ве Къырымнынъ Украина девлетининъ къысмы оларакъ, эвельки статусыны тиклемек зарурулыгъы боюнджа фикирни сеслендиреджек. Къырымтатар халкъы Меджлиси исе, янъы Къырым укюмети къырымтатар векиллерине теклиф эткен вазифелерден ве бу укюмет эркянында иштирак этювден шимдилик ред этип тура. Мевджут вазиетте Меджлис къырымтатар халкъы Къурултайыны чагъырып, «Къырымтатар халкъынынъ мустакъиллиги акъкъында» меселени бакъмагъа азырлана. Демек, къырымтатарларнынъ куреши девам этмекте.
Azat Qırımlı, Qırım közeticisi
"Fikir" rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün