Yıl devamında turistlerni celp etken eski ve özgün Bağçasaray öz mirasını coya. Yıl-yıldan tarihiy körünişi olğan unikal binalar eksile, acele tamir etilecek soyları ise ep arta. Böyle binalardan biri – Han sarayınıñ civarlarında bir vaqıtları populâr olğan Havaci evidir. Soñki bir qaç yıl içinde bina baqılmay qaldı. Eski evniñ taqdiri aqqında Qırım.Aqiqat mühbiri malümat aldı.
Bu unikal evni 19-ıncı asırnıñ soñunda Bağçasaraynıñ tuccarı ve bir qaç ev ve bağça saibi Abdurahman Çelebi Krım-Havaci qurdı. O, tanılğan mimarcılıq üslübini qullandı – aynı üslüpte Zıncırlı medreseniñ ilmiy binası, «Terciman» gazetasınıñ muarririyeti ve Orta medrese binası qurulğan edi. Saibi vefat etken soñ evde müendis Nikopolskiyniñ qorantası oturğan edi. 1930-ıncı seneleri binada mektep, 1970-inci seneleriniñ ortalarında ise devlet sigortasınıñ teftişi yerleşken edi.
Eski evniñ yañı ayatı
1990-ıncı seneleriniñ soñunda Bağçasaray tarihiy-medeniy ve arheologik müzey-qoruğına keçken Havaci evinde «Ustalar» halq esnaflarınıñ ğayrıdan tiklenmesi medeniy merkezi quruldı. Mında belli ustazlar nağış, çölmekçilik ve quyumcılıq sanatı derslerini bere edi. Olarnıñ arasında meşur quyumcı Ayder Asanov, nağışçı Ayşe Osmanova, çölmekçi Lütfi Osmanov bar edi. Mında belli medeniyet erbabı Elmar Ablayev de aktörlıq derslerini bere edi.
«Bir çoq turist bu yerge kele edi. Mında belli insanlar kele edi, olardan biri Ukrainanıñ sabıq prezidenti Viktor Yuşçenko. İnsanlar qırımtatarlarnıñ medeniyetinen meraqlanğan ve saatlarnen ustazlarnıñ işini közetip turğan edi. Mında er şey müim edi», – dep ayta cemaat faali Edem Dudakov.
«Medeniyet sistemadan tış qaldı»
Öyle de devam etecek edi, amma 2014 senesiniñ soñunda Bağçasaray tarihiy-medeniy ve arheologik müzey-qoruğınıñ reberligi şartlarnı deñiştirmege qarar aldı.
«Medeniy merkezde çalışqanlar tenbiyelendi, bina tenderge çıqarılacaq. Bunı Rusiye qanunları talap ete eken. Bu merkezniñ vekilleri iştirak etmege razı oldı. Martınük (Vadim Martınük – müzey-qoruğınıñ baş müdiri – QA) teşkil etken tender keçirildi, lâkin kimse kelmedi ve bu binanı istemedi. Birisi bu medeniy merkezni soqaqqa atıp, binanı alacaq edi, dep tüşünmeyim. Amma 2015 senesiniñ soñunda apansızdan elektrikler kesile ve binada olğanlarnı ketmege zorlaylar. Medeniyet sistemadan tış qaldı», – dep tarif ete Edem Dudakov.
O vaqıttan berli Havaci evi boş tura ve onı baqqan insanlar qalmadı. Cemaatçılarnıñ aytqanına köre, bir qaç yılda bina yıqıla bile, çünki divarlarda peyda olğan çatlaqlarnıñ artında ciddiy problemler bar.
Ğayıp olayatqan şeer
18-inci asırnıñ soñunda qurulğan evniñ eski qısmı da yıqıla bile. Eskiden mındaki tertipni medeniy merkezniñ ustazları nezaret etken edi, şimdi ise baqımsız evni barınaqsızlar aldı. Havacilar qorantasına ait evniñ eski qısmı da bugünki künde yıqılıp tura.
«Havaci evi eski şeerniñ yüzü ola, amma diqqatsız qalğanı içün şeer eski körünişini coya. Şeer yavaş-yavaş yıqıla ve cazibesini coya, yañı inşaatlar ise qurula. Olar tarihiy binalarğa oşasa da, şeerniñ 50-70 yıl evelsi olğan özgünligini tolusınen aks etmey», – dep ayta Şükri Seytumerov, Bağçasaray tarihiy-medeniy müzey-qoruğınıñ yadikârlıqlarnı qoruv bölüginiñ sabıq müdiri.
Qırım.Aqiqat mühbiri Bağçasaray müzey-qoruğınıñ viran olğan Havaci evinen bağlı izaatlarını alıp olamadı. Rusiye kontrolindeki Qırım medeniyet nazirligi de telefonda suallerge cevap bermege razı olmadı.
