Bu afta içtimaiy ağlarda Bağçasaraydaki Hanlar Sarayınıñ rekonstruktsiyağa qapatılğan qısmınıñ videosı ve fotoresimleri peyda oldı. Mütehassıslar ne kördi ve buña nasıl qıymet kese – bu maqalede tarif etile.

Leskernen qartop qazmaq

Tarihiy-medeniy qoruqta keçirilgen qazma işleriniñ resimlerini içtimaiy ağlarda Qırımnıñ Milletlerara meseleler komitetiniñ sabıq reisi Edem Dudakov derc etti. O, sahte «rekonstruktsiya» devamında mimarcılıq yadikârlığınıñ tam aynılığı yoq etilüv meselesine birinciler sırasında cemaatnıñ diqqatını celp etken edi. Faal mühbirnen laf etip, sarayda Hanlar mezarlığında, Han caminiñ şarqiy tarafında ve at ahırında qazma işleri keçirilgenini tasdıqladı.

Dudakovnıñ bildirgenine köre, arheologik tapuvlardan Valeriy Naumenko mesüliyetli ola. O, Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğınıñ müdiri edi ve ilmiy faaliyetke ve tarihiy faktlarnıñ tedqiq etilmesine maden qıdırıcılarınen zarar ketirgen «qara» atiqiyatçılar aqqında maqaleler bile derc etken edi.

Al-azırda, faalniñ aytqanlarına baqılsa, Naumenkonı karyerasınıñ bu basamağında arheologik qazmalarnıñ qaidelerine riayet etüv o qadar qasevetlendirmey. Dudakov video ve fotolarnı izaatlap, işçilerniñ qazuvlar keçirilüvinen bağlı bilgisi ve tecribesi yoq, işte mahsus aletler degil de, esasen lesker qullanıla, bir çoq artefakt qayd etilmeyip obağa taşlana, dep ayta. «Arheologiyanıñ normalarına riayet etüv aqqında bile aytmaymız», – dep netice çıqara videosı altında Edem Dudakov.

Arheologik qazma nasıl teşkil etilmeli sualine şunı añlata: «Leskernen sıñırlı qazalar, medeniy qatlamda mahsus fırçı ve toqalarnen çalışalar. Tapılğanlar kamerağa qayd etile ve ondan soñ çıqarıla». Videoda qazıcı leskernen bostanda qartop qaza kibi çalışqanı körüne, dep qoşa.

Han Sarayında keçirilgen arheologik qazma meselesinde bu ilk problem. Tecribesi olmağan qazıcılar leskerlernen artefaktlarğa zarar ketire bile ya da olarnı körmeyip, topraqnen beraber çöplükke atılacaq obağa qoşa bile. Bundan ğayrı, bu «arheologlar» tüşünilmegen areketlerinen hususiy tarihiy inşaatlarğa, misal olaraq, bir qısmı endi qazma toprağı altında qalğan baştaşlarğa zarar ketire bile.

Tender oldımı asıl?

Faalniñ qayd etkenine köre, arheologik qazma keçirilüvinen bağlı tenderni moskvalılar qazandı, şirketniñ adı aytılmay. Keçken sene Bağçasarayda arheologik alan tedqiqatlarınıñ keçirilmesine tender vesiqalarınıñ devlet satın aluvı portalında Han sarayında böyle bir faaliyet içün bir de bir tedbir tapılmadı.

Tender de olmadı, belki. Qazuvlar obyektniñ «rekonstruktsiyası» boyunca faaliyet çeşitlerinden biri olaraq kirsetilgendir. Nasıl olsa da, Qırımnıñ ükümeti kontrolindeki «Millet» telekanalınıñ levhasında böyle mantıq körüne, onıñ jurnalistleri qazma arheologik tapuv içün legil, rekonstruktsiyanen «beraber» keçirile, dep qayd ete.

«Mında qurucılıq ve ğayrıdan quruvnıñ bir qaç devri bar. Şimdi er şey açıla. Açılğanda qarar alına – bir yerde müzey olacaq, bir yerde ğayıplar toldurılacaq», – dep ayta «Milletniñ» levhasında «restavratsiya işleri taqımınıñ ilmiy reberi Mihail Fernovskiy» olaraq tanıtılğan kişi.

Qısqa bir izaattan añlaşıla ki, mezarlıqta, cami divarlarınıñ yanında ve at ahırında tapılğan arheologik şeylerniñ keleceginen qazma neticeleri içün devlet ögünde cevap bergen ilmiy hadim degil de, rekonstruktsiyanı keçirgen tış hızmetçisiniñ vekili oğraşa. Em de bu sefer Mihail Fernovskiyniñ ilmiy tecribesi, ğalebeleri ve adı aqqında açıq bir malümat tapıp olamadıq.

Tapılmamı? Angi tapılma?

Böylece, Han sarayında keçirilgen qazma işleriniñ ekinci problemi şekillene – arheologik artefaktlarnı kimler qayd ete ve olarnıñ kelecegi ne olacaq belli degil. Buña tarihiy-medeniy qoruqnıñ sabıq müdiri Elmira Ablâlimova da diqqat ayıra: «Şübesiz, bu işler ilmiy kontrol altında keçirilmeli… anda işlerni kontrol etken ilmiy hadimlerni körmeyim».

Aynı közetüvlerinen Edem Dudakov paylaşa. Onıñ fikirince, qazuvlar neticesinde tapılğan bütün şeyler videoğa qayd etilmeli, mezarlıqtaki qazmalar ise müftiylikniñ izninden soñ imam yanında keçirilmeli. Dudakov derc etken videolarda da, «Millet» telekanalınıñ ayrı levhalarında da qazuvlarnıñ nezaretsiz keçirilgeni körüne.

Arheologik işler «beraber» tış hızmetçisi tarafından keçirilse, emiyetli artefaktlarnıñ keleceginen bağlı hayal olamaz, çünki onıñ Büyük caminiñ damını «ğayrıdan tiklegende» qazançlarını hatırlaymız. Em de ilmiy ekspertiza ve tapılğan şeylerniñ kelecegini adı belli olmağan insan belgilese. Bugün «rekonstruktorlarğa» arheologik qazmalarnıñ yerini çaypamağa kimse ve bir şey keder etmey.

Ne yapmalı?

Bu çaypavnı ve Han sarayınıñ «rekonstruktsiyasını» toqtatmağa aman-aman imkânsız ola. Eñ azından Rusiye uquq alanında öyle. «Bir şahıstan dava açtırılması red etilecek, çünki bu şahısnıñ aqları bozulmadı. Bu malümat Ukrainanıñ Rusiyege qarşı açtırğan büyük davasına berilmeli ve UNESCO közeticilerine yollanmalı», – dep tüşüne Elmira Ablâlimova.

Halqara qurulışnıñ vekilleri yuqarıdaki malümatqa emiyet berermi – bu sene oktâbr ayında belli olacaq. UNESCO Baş müdirine işğal altındaki yarımadada medeniy miras saasında vaziyetniñ doğru monitoring neticelerine dair esabat berilmeli.

Han sarayındaki arheologik şeylerniñ çaypavınen bağlı vaziyetke tesir ete bilecek diger alet ise bunıñ kütleviy şekilde aydınlatılması ola bile. Faqat şimdiki vaziyette bu mevzuğa ukrain kütleviy haber vastalarında bile az diqqat ayırıla. Qırımnıñ işğalci akimiyetiniñ cinaiy faaliyetine de asılında pek diqqat ayırılmay.