1944 senesi mayısnıñ 18-20-nde NKVD-NKGB mahsus tedbirleri vaqtında Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Urağa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malümatqa köre – 194 111 insan). 2004-2011 seneleri Qurultaynıñ Mahsus komissiyası «Unutma» umumhalq aktsiyasını keçirip, sürgünlik şaatlarınıñ 950-ge yaqın hatırlavını topladı. Qırım.Aqiqat arhivlerdeki hatırlavlarnı derc ete.
Men, Enver Seitibraimov, qırımtatarım, 1932 senesi dekabrniñ 2-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Aqmescit rayonındaki Qoyaş köyünde (1945 senesinden berli Vodnoye – QA) dünyağa keldim.
Sürgün etilgende qorantamız böyle edi: babam Seitibraim Seferov (d.s. 1891), anam Fatma Seitibraimova (d.s. 1899), tatam Acire Seitibraimova (d.s. 1923), tatam Zera Seitibraimova (d.s. 1925), tatam Lütfiye Seitibraimova (d.s. 1927), qardaşım Safet Seitibraimov (d.s. 1937) ve qız qardaşım Hatice Seitibraimova (d.s. 1942).
Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti Aqmescit rayonınıñ Qoyaş köyünde yaşay edik. Ana-babam kolhozda çalıştı. Men Badraq qomşu köyündeki mektepniñ 2-nci sınıfında oquy edim. Babam 1924-1925 seneleri qurğan evde yaşağan edik. Bostan, aran, kümes, sığır ve buzavımız, 30 baş qoy, 25 tavuq ve atımız bar edi. Evde er şey bar edi: eşya, separator, «Zinger» markalı tikiş maşinası.
Qorantamızdan Qızıl orduda kimse yoq edi. 1943 senesi partizanlar keldi, babam olarğa at ve qoynı berdi, soñra köyümizge aş almaq içün daa sıq kele ediler. Olarğa ötmek, yağ ve diger azıq mallarını bergen edik.
Köyümizde em ruslar, em tatarlar yaşay edi. Köyümizniñ büyügi Kolâ aqay edi. O ve ocamız Asan Üsein-zade gizli çalışqan ediler. Teşkilât almanlar tarafından tapıldı ve olarnı 1943 senesi apiske alğanlar, tam olaraq hatırlamayım, tahminen küzde olarnı qurşunğa tizgenler.
Mayısnıñ 17-nde köyde bütün rus oğlan ve qızlarnı toplaşuvğa çağırğanlar, tatarlarnı almadılar
1944 senesi apreliniñ başında Qırım işğalcilerden azat etildi. Tatam Acire Aqmescitke ketti, tehnikumğa oqumağa kirdi, mayısnıñ başında evge keldi, urbalarını toplap, mayısnıñ 6-nda ketti. Onı ozğardım. Şeerge ketken maşinağa mindi.
Köyümizde askerler tura edi, ücüm etmezden evel raatlanğandırlar. Evimizde ştab bar edi, nevbetçi asker qorantamızdan ğayrı kimseni kirsetmegen edi. Mayısnıñ 17-nde köyde bütün rus oğlan ve qızlarnı toplaşuvğa çağırğanlar, tatarlarnı almadılar.
Mayısnıñ 18-nde saba saat 5-te diger askerler avtomatlarnen kelip, 15 daqqa içinde azırlanmaq ve yanımızğa eki çuval aş ve urba almaq kerek, dep ayttı. Soñra tükân yanındaki küçük meydançıqta bütün qomşularnı arabada toplap, eki maşinanen alıp ketkenler.
Mayısnıñ 19-nda aqşam er kesni vagonğa taşlap, qapularnı qapatqanlar, tren areket etti ve bizni belli olmağan tarafqa alıp ketti
Sarabuz (şimdi Aqmescit rayonı Gvardeyskoye qasabasınıñ Ostrâkovo stantsiyası – QA) stantsiyasına ketirgenler, yük vagonları tura edi. Üyle vaqtına yaqın edi. Epimizni bir vagonğa mindirdiler, sabağa qadar anda geceledik. Mayısnıñ 19-nda aqşam er kesni vagonğa taşlap, qapularnı qapatqanlar, tren areket etti ve bizni belli olmağan tarafqa alıp ketti.
Bir buyruq oqumadılar, oqusalar da, aqlımda yoq, bir qorantağa 500 kilogramm aqqında kimse aytmağan edi. Sürgün etilgende qorantamız 7 insandan ibaret edi. Vagonda bir şey yoq edi: ne kenef, ne suv. Yolda yanımızğa ne alğan olsaq, onı aşadıq. Tek eki kere şorba berildi. Vagonımızda emşire yoq edi, eşelonda barmı edi bilmeyim. Vagonımızda kimse ölmedi.
Mayısnıñ 19-nda aqşam trenimiz Sarabuz stantsiyasından areket etip, 18 künden soñ, iyünniñ 4-nde Taşkent şeerine keldi. Tren bütün kün turdı, aqşam ise vagonlarnıñ bütün qapuları qapatıldı ve tren ekige bölündi. Bizimki Çigirik stantsiyasına (Çigirik qasabasındaki Toytepa stantsiyası aqqında aytıla – QA) gece ketirildi, andan maşinalarnen Pskentke alıp ketkenler. Ekinci yarısı qayda yollanılğanını bilmeymiz.
Saba bizni amamğa alıp ketkenler. Başta qadınlarnı, soñra bizni. Urbanı çıqarmağa dediler, urbamıznı qaynatmağa ve yuvmağa alıp ketkenler, çünki bitlengen edik. Bizni yuvunmağa yollağanlar, anda ise urbaları berilmegen qadınlar, amamda çıplaq qalğanlar. Biz, erkekler, amamnıñ diger tarafına çaptıq. Amamdan soñ pirinç botqasınen aşatqanlar, suv bir çuqurdan alınğan edi. Suv yeşil edi, bu suvnı içken, aş pişirgen edik.
Aqşam üstü bizni arabalarğa mindirip, kolhozlarğa alıp ketkenler. Tahminen 1944 senesiniñ iyünniñ 5-6-sı edi. 1944 senesiniñ küzünden 1945 iyuline qadar pek qıyın edi, aç edik, olmaycaq şeyler aşadıq. 1945 senesi küzde bir insanğa 8 kilogramm boğday berip başladılar.
Zeminliklerde yaşadıq. Babam ve eki tatam kolhozda çalışıp, yılnıñ soñunda borclu qalğan ediler. Bostanda ne östürsek, ondan para qazana edik. 4-ünci sınıfqa küzde ve baarde bara edim, sıcaq olğanda, qışta barmay edim – urbam yoq edi. 6 sınıfnı bitirdim. 1950 senesi baarinde komendantnıñ ruhsetinen Almalıq qasabasına (o vaqıt daa qasaba edi) köçtim.
Emcemniñ ömür arqadaşı ve küçük oğlu vefat etkenler, büyük oğlu ise bala evine tüşip sağ qaldı. 1947 senesi emcem emek ordusından qaytıp, oğlunı taptı
10 yıl devamında er ay qayd olğan edim (mahsus komendaturada imza qaldıruv – QA). Rejim pek sert edi. Dülger hanesine dülger talebesi olaraq kirdim ve 3 yıldan soñ brigadir oldım.
Emcemnen qomşu edik. Qorantası 8 insandan ibaret edi. Küçük emcemniñ ailesi ise – apayı ve eki oğlu – başqa soqaqta otura edi, özü emek ordusına çağırılğan edi. Qorantası başqa vagonda edi, olar Parkent rayonına tüşti. Emcemniñ ömür arqadaşı ve küçük oğlu vefat etkenler, büyük oğlu ise bala evine tüşip sağ qaldı. 1947 senesi emcem emek ordusından qaytıp, oğlunı taptı, ve bir kolhozda yaşadıq. Qırımğa 1990 senesi mayısında köçtim, tuvğan köyüme.
Ev qurmaq içün topraq bersinler dep, sovet hocalığınıñ müdirine muracaat ettik. Müdir istegen yerimizde bermedi, anda bala şifahane kompleksi olacaq dedi, özü ise onı tümenlilerge sattı. Tuvğan evlerimiz olğan soqaqta yer berdi. Eki yıl çalaşta yaşadım ve evimni babamnıñ evi yanına bir soqaqta qurdım.
(2009 senesi dekabrniñ 2-nde yazılğan hatırlavlar)
Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini yeñüv Mahsus komissiyasınıñ reis muavini azırladı