«Qırım birdemligi» cemaat birleşmesiniñ resmiy Facebook saifesinde açılğan künü 2016 senesi aprelniñ 9-ı olaraq qayd etilgen. Bu ad bir qaç künden soñ peyda oldı – aprelniñ 15-nde – o künü bu vatandaş teşebbüsini açıq yapmağa qarar alındı. Aprelniñ 9-nda Aqyarda advokat, aq qorçalayıcılar ve Rusiye quvetçileri tarafından tutulğan bazı qırımlılarnıñ soy-sopları toplaşqan edi.

2016 senesi aprel ayında Rusiye quvetçileri Qırımda 2003 senesinden berli Rusiyede yasaqlanğan, lâkin Ukrainada ve bir çoq memlekette qanunğa uyğun şekilde çalışqan «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtında iştirak etkeninden şübheli sayılğan qırımtatarlar ve musulmanlarnı muntazam sürette tutıp başladı. Olarnı terrorizm ve ekstremist faaliyetinde qabaatladılar. Rusiye akimiyeti, qırımtatarlarnı millet mensüpligi sebebinden taqip etkenini inkâr ete ve insanlar ekstremizm ve terrorizm ile küreş çerçivesinde tutula, dep bildire.

«Qırım birdemligi» cemaat birleşmesi quvetçilerniñ yapqanlarına qarşı belli bir cevap oldı. «Qırım birdemliginiñ» beş yıllıq vatandaş faaliyeti tarihı bar, o, ondan çoq yönelişten ibaret, birleşme iştirakçileriniñ er ay keçirgen toplaşuvlarına koronavirus pandemiyasından evel eki yüzden çoq insan kele edi. Al-azırda bu körüşüvler online ola. Cemaat birleşmesiniñ resmiy saifesini otuz biñden çoq insan taqip ete.

«Qırım birdemligi». Qurulğanından bugünge qadar (video)

«Birinci körüşüvde bile FSB müessise saibine telefon etti»

Birinci körüşüv 2016 senesi aprel ayında Aqyar müessiselerinden birinde olıp keçti, advokat Emil Kurbedinov, Sergey Legostov ve Vagram Şiroyan tutulğan qırımtatarlar, musulmanlarnıñ tuvğanlarınen körüşti. Aqyardaki «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» dört mabüsi «terror teşkilâtınıñ faaliyetini» teşkil etüv ve iştirak etüv şübhesi esasında endi apiske alınğan edi: Ruslan Zeytullayev, Rustem Vaitov, Ferat Seyfullayev ve Nuri Primov, üçüniñ apis cezası bitti ve olar endi azatlıqta buluna. 2016 senesi fevral ayında ise FSB Yaltadaki «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» dört mabüsini «terror teşkilâtınıñ faaliyetini teşkil etkeninden» şübheli sayıp tuttı: Muslim Aliyev, Vadim Siruk, Emir-Usein Kuku ve İnver Bekirov.

Advokat Emil Kurbedinovnıñ aytqanına köre, o körüşüv başlağanından bir qaç daqqa keçken soñ, yanlarına müessise saibi keldi: «Birinci kününden mahsus hızmetler toplaşuv imkânlarımıznı er taraftan blok ete edi. Birinci körüşüvimizni endi başladıq, yanımızğa toplaşqan müessisemizniñ saibi keldi, FSBden, ğaliba, toplaşuvımıznen bağlı telefon etip, onı toqtatmağa talap etkenler, dedi».

Advokat Emil Kurbedinov

Bir qaç künden soñ böyle körüşüvlerni sistematik ve açıq yapmağa qarar berildi.

«Adını tüşünip başladıq, ve men «birdemlik» sözüne bir assotsiatsiyanı teklif etti. Leh Valensa Poloniyada Avropada eñ büyük «Birdemlik» mustaqil areketini qurğan zamanlar aqlımda bar. Yani avropalılarğa bu ne aqta olğanını añlatmağa kerekmey. Biz yer işaretini qoştıq: «Qırım» ve böylece ad oldı», – dep hatırlay aq qorçalayıcı Abdureşit Cepparov.

Aq qorçalayıcı Abdureşit Cepparov

Cepparovnıñ tarif etkenine köre, cemaat teşebbüsine «terror maddelerine» istinaden yañı tutulğanlarnıñ qorantaları qoşuldı. Daa soñra Ukraina ve halqara aq qorçalayıcı gruppaları tutulğan qırımtatarlar ve musulmanlarnı siyasiy sebeplerden tutulğan mabüs olaraq tanıy.

Cepparovnıñ aytqanına köre, daa soñra toplaşuvlarğa faaller kelip başladı. Bazıları körüşüvlerniñ fotoresimlerini ve videolarını çıqarıp, içtimaiy ağlardaki şahsiy saifelerinde derc etken edi. Soñra cemaat birleşmesiniñ logosı peyda oldı: ruh küçü, zapt etilmez ve insanlarnıñ imayesini timsal etken qale.

«Qırım birdemligi» logosınen toplaşuv

«Qartbabalarım «satqın» edi, dostlarım «terrorist» oldı. Balalarıma ne deycekler?»

«Qırım birdemligi» qurğan yönelişlerden biri – bütün yarımadada çalışqan vatandaş jurnalistleriniñ ağıdır. Bu cemaat teşebbüsiniñ koordinatorlarından biri, aq qorçalayıcı Lutfiye Zudiyevanıñ aytqanına köre, vatandaş jurnalistleri Qırımnıñ çeşit köşelerinde bar.

«Fikser, strimerlerimiz bar, Qırım boyunca onlarnen insanımız bar. Bir evde tahqiqat tedbirleri başlasa, olar canlı yayınğa çıqmağa azır», – dep ayta Zudiyeva.

Lutfiye Zudiyeva

Onıñ bildirgenine köre, «Qırım birdemliginen» çalışıp başlağan faaller Qırımda vatandaş jurnalistiniñ işi bir ihtiyac olğanını kösterdi.

«Bir kişi apiske alınsa, olıp keçkenlerni qomşuları, tuvğanları, dostları yayınlap başlağanını çoq kördik. Çünki olar bu vaziyette ne yapacaqlarını tahminen bileler: advokatqa telefon etip, olıp keçkenlerni cep telefonına çıqarmağa tırışmaq», – dep qayd etti Lutfiye Zudiyeva.

Vatandaş jurnalistlerinden biri – Zidan Acikelâmov, zenaat boyunca biohimiyacı ola. Zidan Acikelâmov, başta bir «yürek çağıruvı» aqqında laf yoq edi, dep ayta.

«Men bu zenaattan pek uzaqım. Televizor, intervbü baqasıñ, amma içinden nasıl çalışqanını añlamaysıñ. Men 2014 senesinden soñ, halqıma qarşı kütleviy repressiyalar, apis cezaları başlağan, Rinat Paralamov işkencelerge oğratılğan soñ, jurnalistikanen oğraşıp başladım. Buña baqıp bir şey yapmağanım maña basqı yaptı. O vaqıt mahkemelerniñ ögüne barıp başladım», – dep ayta o.

Zidan Acikelâmov oturışuvlar keçirilgen mahkeme binaları ögüne barıp, cep telefonını ala ve başqaları nasıl çalışqanını baqa edi: nasıl çıqaralar, nasıl intervyü alalar ve canlı yayınğa nasıl çıqalar.

«Bu doğrumı-yañlışmı bilmey edim. Bu adise-vaqialarnı aydınlatmağa istedim: balalarnıñ közyaşlarını, ailelerniñ çekişüvlerini. Repressiyalar halqıma ne yapqanını köstermege istedim. 1944 senesi qartbabalarım «satqın» edi, 2014 senesi dostlarım «terrorist» oldı. Balalarıma ne deycekler?», – dep ayta vatandaş jurnalisti.

Zidan Acikelâmov

«Qırım birdemliginiñ» canlı yayını bitecek olğan, amma devam etken kün»

2019 senesi mart ayında Rusiye quvetçileriniñ tedbirleri neticesinde Qırımda 25 insan tutuldı. Tutulğanlar Rusiyede yasaqlanğan, amma Ukrainada faaliyet köstermesine izin berilgen «Hizb ut-Tahrir» halqara islâm teşkilâtı ile alâqaları bar olğanında qabaatlandı. Tutulğan insanlarnıñ ekseriyeti aq qorçalayıcı, jurnalist ve «Qırım birdemliginiñ» faalleri edi.

Bugünki künde «Qırım birdemliginiñ» doquz vatandaş jurnalisti apiste yata. Server Mustafayev, Timur İbragimov, Marlen Asanov, Seyran Saliyev, Remzi Bekirov, Ruslan Suleymanov, Osman Arifmemetov, Rustem Şeyhaliyev, Amet Suleymanov. Suleymanov ev apsinde buluna. Daa bir vatandaş jurnalisti Nariman Memedeminov cezasını çekip, Qırımğa qayttı.

Zidan Acikelâmovnıñ aytqanına köre, o, tintüvlerge vatandaş jurnalisti olaraq kelgende Rusiye quvetçileri oña açıq-açıq ayta ekenler: «Sıra seniñdir», o da apiske alına bile, dep tenbileyler. 2019 senesi martnıñ 27-nde olıp keçken adise-vaqialar aqqında aytqanda erkek duyğularını zornen tuta: «O künni bir vaqıt unutmaycam, ğaliba. Saba telefon çalğanından uyandım ve Qırımda tintüvler keçirilgenini kördim. Başta üç edi. Azırlanğance beş tintüv oldı. Yolğa çıqqanımda endi yedi tintüv oldı. Aqmescitke kelip çıqqanımda yigirmi tintüv oldı».

«Qırım birdemligi» jurnalisti ve Rusiye quvetçileri

Kulamet İbraimov insanlar kütleviy şekilde tutulıp başlağan soñ vatandaş jurnalistikasınen oğraşmağa qarar berdi. Özü aşçı ve jurnalistikanen iç bir alâqası yoq edi.

«Bu deñişüv devri edi. Apiske alınğan bir çoq insannı şahsen bilem. Olar aydınlatuvnen oğraşqan edi, apiske alınğan soñ ise menim yardımıma ihtiyacları bar olğanını añladım. Bundan soñ men daa faal şekilde vatandaş jurnalistikasınen oğraşmağa qarar berdim», – dedi Kulamet İbraimov.

Onıñ aytqanına köre, repressiyalarnı aydınlatmaq «zorbalıqsız küreşniñ pek müim parçası» ola.

Kulamet İbraimov

Kulamet İbraimovnıñ bildirgenine köre, eñ parlaq teessuratlarından biri mahkemedeki ilk çekimi oldı.

Rusiyeniñ Rostov-na-Donu Cenübiy okrugınıñ arbiy mahkemesinde Bağçasaraydaki ekinci «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» esnası (ükümleri endi çıqarıldı – QA) olğan edi. Kulamet İbraimov çekim içün izin alıp, mahkemege kirdi, teneffüste ise tutulğanlar bulunğan «akvariumnıñ» yanına bardı. Mabüslerden biri, Seyran Saliyev, bir kereden qırımtatar yırını yırlap başladı.

«Men video çıqarıp başladım ve, doğrusını aytqanda, pek duyğulandım. «Bağçasaray aralıqlarını» aytqan edi. Tuvğan şeerleri Bağçasaraynı ne qadar sağınğanlarını kördim», – dep ayta vatandaş jurnalisti.

«Rusiye prokurorları streamlerimizni baqa»

Beş yıl devamında «Qırım birdemligi» platforması farqlı yönelişlerde çalışıp başladı: uquqiy faaliyet, vatandaş jurnalistikası, içtimaiy-turmuş işi. Bu cemaat birleşmesiniñ faalleri mahkeme oturışuvlarına bara, apiske alınğanlarnıñ soy-soplarını yoqlay, balalar içün tedbirler ötkere, SİZOğa bir şeyler yollay.

2017 senesiniñ soñunda teşebbüsniñ daa bir yönelişi peyda oldı – cemaat imayecisi. 2017 senesi oktâbrniñ 14-nde Qırımda yüzden çoq bir kişilik narazılıq aktsiyası olıp keçti. İnsanlar yazuvlı şiarlarınen çıqtı: «Qırımtatarlar terrorist degil. Balalarğa babalarını qaytarıñız», «Qırımtatarlarğa qarşı repressiyalar toqtatılsın», «Ekstremizm ve terrorizmde qabaatlav – qırımtatar genotsididir». Neticede 70-ten çoq insan 10 biñden 20 biñ rublege qadar para cezasını aldı. Ve narazılıq bildirgen er bir insannıñ cemaat imayecisi bar edi, o, Rusiye kontrolindeki Qırım mahkemelerinde müvekkiliniñ menfaatlarını temsil etti. O qadar mütehassısnı azırlav aqqında cemaat imayecilerinden biri Server Çolakçik hatırlay.

Server Çolakçik

«Uquq tasili olmağan bizlerni advokatlar ve uquqçılar bir aftadan az bir müddet içinde azırladı. Olar bizge esas şeylerni ögretti. Rusiye mahkemelerinde adliye yoq, şunıñ içün temel ğaye ahlâq tarafı edi. İnsanlarğa bir özleri qalmağanını köstermege istedik», – dep hatırlay o.

Server Çolakçikniñ aytqanına köre, mahkeme oturışuvları kün ve yerge köre bölüngen edi, aynı vaqıtta Qırımnıñ altı şeerinde mahkemeler oldı. Çoqusı allarda insanlarğa para cezaları berildi. Amma mahkeme insanlarnı aqlağan vaqialar da oldı.

«Tahqiqatçılar tarafından sama hatalar yapıldı. Men, meselâ, qanunsız içki satışı aqqında protokollarnı kördim. Yani olar memuriy dava temelini alıp bergenler. Teşkermegenler bile, çünki er şey tez-tez yapıldı», – dep ayta Çolakçik.

«Qırım birdemliginiñ» Facebooktaki resmiy saifesinde ilk paylaşuv bu cemaat teşebbüsiniñ işi başlağanından tam bir yıl keçken soñ derc etildi – 2017 senesi aprelniñ 15-nde. Bu vaqıt devamında Rusiye quvet qurulışları teşebbüsniñ faaliyetinen çoq meraqlandı ve bir qaç kere «musafirlikke» bile kelip ketti.

Advokat Emil Kurbedinov 2018 senesi yanvar ayında Sudaqta olğan adiseni hatırlay, «Qırım birdemliginiñ» körüşüvine Rusiye polisi, OMON ve köpekli kinologlar keldi. Quvetçiler ziyaretleriniñ farqlı sebeplerini aytıp, körüşüvniñ iştirakçilerini bir qaç saatqa blok etti.

«Toplaşqan müessiselerimizniñ saiplerine basqı yapqanlar. Bir kere toplaşuvğa prokuratura hadimleri kelip, bizge qanunsız areketler yapılmaycağına dair bir qarar tutturdı. Endi ne kibi areketler aqqında aytılğanı aqlımda yoq», – dep ayta Kurbedinov.

«Qırım birdemliginiñ» Sudaqtaki toplaşuvı, 2018 senesi yanvar ayı

Advokatnıñ aytqanlarını Lutfiye Zudiyeva da tasdıqlay. Onıñ fikirince, «Qırım birdemligini» Rusiye müessiseleri, ekstremizm ile küreş merkeziniñ hadimleri taqip ete.

«Olar da, oquyıcılar kibi, er kün olğan yañılıqlarnı taqip ete. Külünçli bir vaqiamız oldı, mahkeme oturışuvlarından birinde prokuror ve tahqiqatçınıñ «Qırım birdemliginiñ» videosını baqqanını kördik. Aytılğan vaqianı bile seslerden tanıdıq», – dep hatırlay Zudiyeva.

«Qırım birdemliginiñ» Sudaqtaki toplaşuvı, 2018 senesi yanvar ayı

Beş yıldan berli «Qırım birdemligi» teşebbüsi işini devam ete. Soñki vaqıtları bir qaç yañı leyha peyda oldı. Yaqında cemaat birleşmesi advokatlarnıñ tevsiyeleri olğan animatsion multfilmlerni kösterip başladı: farqlı vaziyetlerde ne yapılmalı dep kösterilgen. Mültfilmlerni advokat Edem Semedlâyev seslendire, animatsiyanı ise «Qırım birdemliginiñ» iştirakçileri sıza.

«Bizler – ğalebege mahküm etilgen insanlarmız. Bizni taqip etkenler ise mağlübiyetke oğraycaq. Zorbalıqsız küreş daima yeñe», – dep ayta Emil Kurbedinov.