O, beş yıl evelsi, 2015 senesi fevralniñ 23-nde, vefat etti. Yaqub Appazov – qaraman, qırımtatar halqınıñ milliy areket iştirakçisi, yıllar devamında unutılğan Bağçasaraydaki İsmail Gasprinskiyniñ ev müzeyini ğayrıdan tikledi.
Yaqub Appazov 1952 senesi iyülniñ 7-nde ğurbetlikte, Özbekistanda doğdı. Onıñ qorantası Aluşta yaqınlarındaki Kuçuk Özenli edi. Oş pedagogika institutınıñ muzıka ve yırlav fakültetini bitirgen Yaqub balalar içün muzıka mektebinde ders berip başladı. 1976 senesinden başlap 1980 senesine qadar Taşkumır Medeniyet sarayınıñ bediiy reberi oldı, daa soñra yedi yıl Şamaldı Say qasabasınıñ №2 orta mektebinde yırlav dersini berdi.
Qırımtatar halqı Qırımğa kütleviy şekilde qaytıp başlağanınen Yaqub Appazov 1988 senesi qorantasınen beraber tarihiy vatanına qayttı. Belli bir vaqıt devamında Plotinnov köy Medeniyet sarayınıñ müdiri oldı, soñra ise ayatını belgilegen vaqia oldı.
Bunı Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini İlmi Umerov hatırlay: «Büyük Süren (Tankovoye) köyündeki qabiliyetli balalar içün internat mektebinde muzıka ocası olıp çalışqanda tanış olğan edik. 1997 senesi ükümet istifağa ketken ve Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki Nazirler şurasından işten boşatılğan soñ men Bağçasaray regional Meclisiniñ reisi oldım. Yaqub Appazovğa reis muavini olıp, medeniyet meselelerinen oğraşmasını teklif etkenler».
İlmi Umerov
Bu satırlarnıñ müellifine 2014 senesi fevral ayında bergen intervyüsında Yaqub Appazov şöyle aytqan edi: «Qırımtatar halqınıñ avdet devri ve vatanında canlanuvnıñ qıyın bir vaqtı edi. Belli ki, ulu insanlarnıñ ayatı ve faaliyeti örneginde gençlik terbiye etilmeli. 1999 senesi Bağçasaray regional Meclisi 2001 senesi İsmail Gasprinskiy doğğanınıñ 150 yılı munasebetinen müzeyni ğayrıdan tiklemege, ulu maarifçiniñ mezarını ğayrıdan tiklemege qarar alındı. Bu ağır zametli yükni men öz boynuma aldım».
Ulu qırımtatar maarifçisi, cemaat erbabı, naşir, siyasetçi İsmail Gasprinskiy – qırımtatar halqı tarihınıñ parlaq şahsıdır. Beş yıl, 1879 senesinden başlap 1884 senesine qadar, Bağçasaraynıñ şeer yolbaşçısı edi. Yıllar devamında «Terciman» gazetasını ve diger periodik neşirlerni çıqardı, tek öz halqınıñ degil, bütün musulman ve türk dünyasınıñ maarifinen oğraştı.
1921 senesi martnıñ 21-nde, vefatından 7 yıl keçken soñ ve ulu qırımtatarı doğğanınıñ 70 yılı munasebetinen, Bağçasarayda İsmail Gasprinskiyniñ Hatıra Müzeyi açıldı. O, «Terciman» gazetasınıñ muarririyeti olğan kâşanede yerleşe. Onıñ açılışına Üsein Bodaninskiy – Bağçasaraydaki Han sarayınıñ qurucısı ve birinci müdiri – büyük isse qoştı. Gasprinskiyniñ ev müzeyi Han sarayı müzeyiniñ erkânına kirgen edi.
Ne yazıq ki, faaliyeti uzun olmadı. 1920-nci yıllarnıñ soñunda Stalin rejiminiñ qırımtatar ziyalıları ve siyasiy elita vekillerine qarşı repressiyaları başlandı. İsmail Gasprinskiyniñ ğaye ve qazançları resmiy şekilde sovetler akimiyetiniñ duşmanı olaraq tanıldı, 1932 senesi İsmail Gasprinskiyniñ müzeyi kütüphanenen beraber qapatıldı. Bir çoq kitap ve eksponatlar izsiz ğayıp oldı, tek küçük bir qısmı saqlanıp qaldı.
Hatıra müzeyi 1990 seneleri ğayrıdan tiklendi. Qırım vilâyeti icra komitetiniñ 1990 senesi mayısnıñ 8-nde qabul etken qararına köre, İsmail Gasprinskiyniñ Hatıra müzeyi Bağçasarayda eski basmahane binasında ğayrıdan tiklenmek kerek edi, amma bu qararnı amelde kerçekleştirmege imkân yoq edi – o vaqıt bina yataqhane olaraq qullanılğan edi.
1999 senesi Yaqub Appazov oña has energiyanen bu işke başlamasa edi, bu daa ne qadar devam etecek edi belli degil. Yataqhane olaraq hızmet etken «Tercimannıñ» basmahane binasında beş qoranta yaşağan edi. Appazovnıñ ğayreti sayesinde ev sakinleri çıqarıldı, basmahane binası ise tamir etilip başladı. Bu iş üç yıl devam etti. Tamir-restavratsiya işleri ketkende Yaqub ağa er bir adımnı, esnasnıñ bütün basamaqlarını kontrol etti – o, bina ilk körünişine «Terciman» basmahanesiniñ duvarlarından alınğan bütün taşlar coyulmasın dep areket etti.
2001 senesi mart ayında, İ.Gasprinskiy doğğanınıñ 150 yılı munasebetinen, ulu maarifçiniñ Hatıra müzeyi Bağçasarayda tantanalı şekilde açıldı. İsmail Gasprinskiy müzeyiniñ müdiri Yaqub Appazov olğanda Müzey qırımtatarlarnıñ intellektual ayatınıñ eñ müim merkezlerinden biri oldı. Mında kitaplar taqdim etildi, sergiler açıldı; naşir, yazıcı, muarrirler körüşti ve, elbette, İsmail Gasprinskiyniñ ayatı ve faaliyetinen bağlı bir sıra tedbir ve ekskursiyalar oldı. Mında Appazov 2014 senesi dekabr ayına qadar çalıştı.
Yaqub ağa qırımtatarlarnıñ tarihiy mirası aqqında ayrı duyğularnen ayttı, İsmail Gasprinskiyniñ şahsiyetinen bağlı bir qaç yır yazdı. «Zıncırlı medrese» ve «Han saray» şiirlerinde qırımtatar medeniyetiniñ bu belli yadikârlıqlarınıñ ikâyesini şiir şeklinde tasvir etti.
Qırım tarihı ve medeniyetini ğayrıdan tiklev işine qoşqan büyük issesi içün Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve QMC Nazirler Şurasınıñ fahriy yarlıqlarınen taqdirlengen edi. Türkiye Cumhuriyetiniñ Milliy Mudafaa naziri Vecdi Gönül ve Türkiye Cumhuriyetiniñ elçisi Bilge Cankörelniñ minnetdarlıq mektüplerinde onıñ faaliyetine yüksek qıymet kesilgen edi.
Pek ğayretli, hayırhaq, optimistik – onı tanığan er kes onı öyle bile. Ve eñ esası – Yaqub Appazov Qırım ve halqınıñ vatanperveri edi.
İlmi Umerov dostu ve ortağı aqqında eñ doğru sözlerni taptı: «Yaqub Appazov İsmail Gasprinskiyniñ Hatıra Müzeyini ğayrıdan tiklep, tarihqa kirdi ve hatıramızda qaldı. Menim hatırımda dost olıp qaldı. İşançlı, namuslı, hayırhaq, samimiy bir dost. Bir sıra çeşit tedbirniñ teşebbüsçisi, teşkilâtçısı ve iştirakçisi edi: kontsert, yarış, toplaşuvlarnıñ. Amma onıñ esas vazifesi halqına İsmail Gasprinskiyniñ müzeyini qaytarmaq edi. Yaqub özüni bu işnen ebediyleştirdi».
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası