1944 senesi mayısnıñ 18-20-nde NKVD-NKGB mahsus tedbirleri vaqtında Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Urağa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malümatqa köre – 194 111 insan). 2004-2011 seneleri Qurultaynıñ Mahsus komissiyası «Unutma» umumhalq aktsiyasını keçirip, sürgünlik şaatlarınıñ 950-ge yaqın hatırlavını topladı. Qırım.Aqiqat arhivlerdeki hatıralarnı derc ete.
Men, Lenure Temirhayeva (qızlıq soyadım Mercan), Aqyarda K.Marks soqağında, şimdiki Bölşaya Morskaya, 50/60, 2-nci korpus, 1-inci köz, daire 2-de doğdım. Korsunskaya, 8 adresi boyunca şahsiy evimiz bar edi.
Eski Sovet Sotsialistik Cumhuriyetleri Birliginiñ Stalin rejimi kerçekleştirgen sürgünlik şaatı olam, 15 daqqa içinde epimizni Aqyar avtostantsiyasına çıqarıp, maşinalarğa mindirgenler ve Süren stantsiyasına alıp ketkenler.
1944 senesi mayısnıñ 18-nde NKVD orduları keçirgen mahsus tedbirleri vaqtında qorantamıznıñ erkânı böyle edi: babam Usein Mercan (d.s. 1900), anam Sıdıqa Mercan (d.s. 1918), ağam Sabri Mercanov (d.s. 1929), tatam Şemsnur Mercanova (d.s. 1930), ağam Şükri Mercanov (d.s. 1932), tatam Liliya Mercanova (d.s. 1938) ve men, Lenure Mercan (d.s. 1940).
Emcem Yağya Kurt-Seitniñ (d.s. 1889) balaları da yanımızda edi, o, 1930 senesi kollektivizatsiya vaqtında Birleşken devlet siyasiy idaresi yanındaki mahkeme üçlüsi tarafından mahküm etilip, qorantasınen beraber Qırımdan çıqarılmasına ve mal-mülkiniñ musadere etilmesine üküm etilgen edi (balalar öksüz qaldı, babam olarnı yanlarına aldı): Enver (d.s. 1918), Şefiqa (d.s. 1922), Adiha (d.s. 1924), Zeliha (d.s. 1926) ve Ayşe (d.s. 1927). Tizem Şaziye Temirhayeva da balalarınen beraber biznen sürgün etildi – oğlu Qudus, qızları Üriye ve Rugiye.
Ne yazık ki, qırımtatarlarnıñ Qırımdan belli olmağan yerge alıp ketirilgenini köstergen film yoq
Süren stantsiyasından bizni ayvan vagonlarına mindirip alıp ketkenler, insanlar qıçırdı, coyuldı, biri-birini qıdırdı. Ne yazık ki, qırımtatarlarnıñ Qırımdan belli olmağan yerge alıp ketirilgenini köstergen film yoq… İnsanlar biri-biriniñ üstünde, mında qadınlar doğura, balalar yaramay qoqu ve sasıqta. İnsanlar öle, biri saçını qoparıp ala, digeri duraqta bir avuç baqladan taşlar üstünde telde asılğan qazanda bir şey pişirmege tırışa. Tren kete ve insanlar qıçıra-qıçıra ne alıp yetiştirse, onı ala. Birileri tren yolu boyunca sevimli baba, ana ve balalarını defin ete. Bu vayvalav tren sesini bastıra. Saratovğa kelgende insanlar çoqqa ketkenini, amma qaytacağını añladı.
Sıcaq pek çekiştire edi, sıtma ve içekler hastalıqları qırğınlığı başlandı. 1953 senesine qadar böyle devam etti. Açlıq – qorqunç bir şey...
Ağır taqdir qorantamıznı Ulusqa ketirdi. İnsanlarnı etap-etap ketirip, pencere olmağan, yer ise tsement olğan büyük anbarlarğa taşlağan ediler. Ulusta insanlar çoq öldi, tuzlu peynir, tuzlu qavun, qarpız bere ediler, suv ise yoq edi. Er kün onlarnen insannı köme ediler. Er adamlarnıñ küçü yoq edi, naaşlarnı bir şekilde defin etken ediler. Çaqallar cesedlerni köy artında dağıtqan edi. İnsanlar qaplıbaqalarnıñ yımırtalarnı toplay, kepek aşay ediler. Biz, balalar, ayaqlarımıznı ura edik, aşamağa istey edik. İñilti, qıçıruv, insanlarnıñ urbası yırtıq. Sıcaq pek çekiştire edi, sıtma ve içekler hastalıqları qırğınlığı başlandı. 1953 senesine qadar böyle devam etti. Açlıq – qorqunç bir şey.
Sürgünlik ailelerimizni yoq ete, repressiyalar ise halqımıznı yaqıp kül ete edi. Alâ daa bir şey alıp, aqlarımıznıñ ğayrıdan tiklenmesine irişip olamaymız
Babamız hastalandı. Sağ olsun maale milisi Şapkin. Babama ayttı: «Mercan, seni Kattakurganğa çıqaracam». Öyle de yaptı, özü veremge oğradı, amma sözüni tuttı. Kattakurganda qurt, baqa ve baqabaş tolu havuzdan suv içe edik. Baqalarnı eşitseñ, biznen beraber yırlap, ağır taqdirimiz içün ağladılar. Kattakurganğa 1947 senesi dekabrniñ 28-nde keldik ve birden parkqa V.İ.Lenin abidesine baqmağa çaptıq. Biz, Aqyar balaları, arbiy bölükke şeref nasıl berilgenine baqmaq içün keçiş noqtasına çapa edik. Üç yıl keçti, Aqyar aqlımızda qaldı.
Sürgünlik ailelerimizni yoq ete, repressiyalar ise halqımıznı yaqıp kül ete edi. Alâ daa bir şey alıp, aqlarımıznıñ ğayrıdan tiklenmesine irişip olamaymız. Milliy mensüplikke köre genotsid cemiyetni «siziñ» ve «bizim» soylarına böldi. Bu ne vaqıt bitecek eken?
SEE ALSO: «Er şeyni coyıp aşalandıq»Sovetler akimiyeti ne içün bizni o qadar yoq etti? Kim vazifesini yaptı, kim ğarip ve işkir halqnıñ qadısı oldı, kim cevar berecek?Seytumer Seydametov
1956 senesine qadar qorantamız komendant nezareti altında qaldı. Bir kün emcem Seytumer Seydametov evde soba yaqıp, qapularnı açtı ve ayttı babama: «Sovetler akimiyeti bizni ne içün böyle yaqtı, yaramay bir şey yaptıqmı? Sovetler akimiyeti ne içün bizni o qadar yoq etti? Kim vazifesini yaptı, kim ğarip ve işkir halqnıñ qadısı oldı, kim cevar berecek? Bu dünyadaki büyük derdimiz içün yedinci nesilgece ceza çeksinler! Biz yaşayış körmedik, birileri yaşağanını kördik, halqımız ise çekişe. Cezasını çekmediler, ne ivaz, ne qanun oldı. Biz – sovet adamlarımız, bizni ise aqlamadılar. Elimizde olğan er şeyimizni alıp, özüñkilerine bergenler».
Cesür ve namuslı firqacı Seytumer Seydametov Ay Todor köyünde (1945 senesinden soñ Göristoye, şimdi bu köy yoq – QA) partizan edi. Almanlar olğan köyde ondan ğayrı berilgen vazifeni kimse becerip olamağan edi.
Bu halqqa qarşı bir cinayet edi, qırımtatarlarnıñ aman-aman yarısı, 46%-ı vefat etti! Susıp oturmağa olmay…
(2009 senesi oktâbrniñ 6-nda yazıp alınğan hatırlavlar)
Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini yeñüv Mahsus komissiyasınıñ reis muavini azırladı