Milletçilernen Sovetler Birligi mevzusında laqırdı etmek küçtir. Birinciden, özlerine qıyın. Çünki bir taraftan – «zulum padişalıq» ve «halq apishanesi», diger taraftan – «cailliknen küreş» ve «içtimaiy liftler». Bir taraftan, sürgünlik ve tsenzura, diger taraftan – opera tetrları ve milliy cühriyetlerde universitetler. Bir yandan – milletçiliknen küreş, digerinden – cumhuriyet tillerinde kitaplarnıñ kütleviy neşiri.
80-nci seneleri Qırımda rus tilinde kitapnı bulmaq küç edi, ukrain tilinde kitaplar ise büyük miqdrda satıldı. Dağıstan, gürci, kazah köylerniñ yoq etilüvi aqqında programmalar işlep çıqarılmadı, amma inkişaf etmegen rus köyleriniñ sayısını qısqartıluvı boyunca programma bar edi. İşte, umummilliy ayatnıñ bir qısımı olaraq, Merkeziy Rusiyede ulu rus köyü ğayıp oldı. Bu mevzuda sovet yazıcıları, –olsun Belov, Rasputin ya da Astafyev yazğan ediler.
Elbette, Sovet Birliginde milliylikniñ quruluvı bir «perde» olıp, onıñ esas maqsadı milliy areketlerniñ temellerini kemirip turmaq olğan, dep aytmağa mümkün. Bu da doğru, lâkin esasında – milliy cumhuriyetler dostluq ve medeniyetniñ ilerilev küzgüsi olmaq kerek ediler. Aksi alda, 2001 senesi Tukrmenistan opera ve balet teatriniñ qapatıluvını («milliy an-anelerge uymağanı» sebebinden) sovetlernni zulumı ile küreş kibi adlandırmaq kerek olacaqtır.
Bunıñ episini men, Qırımda ukrain ve qırımtatar medeniyetlerini qayğırğan insanlar içün yazam. Emmin oluñız – faciağa yol berilmez. Aksine, milliy teatr binasını tamirlerler, gastrollerge de alıp çıqarlar, neşriyatqa qol tutarlar, abidelerni yañılatırlar. Moskva er keske, yarımada azğınlıqları içün Kiyevden daa çoq qasevet çekkenini bütün dünyağa isbatlamağa tırışacaq.
İşte bu ceryan endi başlandı. Bağçasaray tarih-medeniyet qoruğınıñ müdiri Valeriy Naumenkonı işten çıqartıp, onıñ yerine yerli rayon memuriyeti yolbaşçısınıñ muavini Elmira Ablâlimovanı tayinlediler. O zenaat boyunca tarihçı olmasa da, yerli meclisniñ «insanıdır». Naumenko – arheolog, Ablâlimova – iqtisadiyatçı. Birincisi – ilimler namzeti, ekincesi – memur. Birincisi zenaatı boyunca çalıştı, ekincisi, belki de, yahşı insan, merametli anna ya da güzel qadın. Amma, bunıñ episi, zenaat degil.
Bağçasary qoruğı Hanlar sarayınen sıñırlanmay. Onıñ erkânına medeniy mirasnıñ 138 nümünesi kire, yüz elliden ziyade hadimi bar, altın qazinesi mevcut, yılda dört halqara ve altı arheologik ekspeditsiya keçire. Onıñ territoriyasında paleolit zamanından başlap, Ekinci Cian cenkine qadar abideler bulunmaqta. Çeşit ayın-oyunlardan qoruqnı saqlap qalmaq içün, tarihçılar endi çoq kereler qırımtatar abidelerini birleştirip ayırı bir qoruqnı meydanğan ketirmege teklif etken ediler. Amma, olarnıñ tekliflerine bir kimse riate etmedi. Tarih kene de siyasetniñ qapqanına tüşti.
Bu vaziyet, Qırımda milliy azğınlıqlar basqı astında qalmaycaqlarını köstere. Çünki, Rusiye – küzgüsinde olğan aksinde Sovet Birligini köre. Qırımnıñ qoşuluvı – bu, Rusiyeniñ baqışında tarihiy adaletniñ tiklenüvi ve imperiyağa qaytuvıdır. Rusiye İmperiyasınıñ mevcutlığı ise, yalıñız keñişletüvinen teminlene.
İmperiyanıñ «ada» modeli iqtisadiyatqa esaslana. Koloniya – resurs ile zengin bir qısımdır. Onıñnen, imkânı olğanı qadar, kârı zararından daa çoq olğanı qadar qullanalar. Misal olaraq, Büyük Britaniya, İspaniya, Frenkistan, Portugaliya İmperiyalarnı ketirmek mümkün. Soñki üç yüz yıl devamında Rusiye İmperatorlığı ğaye ve mefqureviy esaslarğa tayana – bular pravoslav hristianlığınıñ tiklenüvi, ya da kommunizmniñ qurucılığı ola bile. Bu sebep ile qoşulğan er yañı territoriyanı «tertipke ketirmek», «abadanlaştırmaq» kerektir.
Rusiye, İmperiya sıfatına kirgende, bir qaç asır devamında bulunğan padişalıq qılıfını hatırlay. Onıñ aqiqaten, diger tarihı yoq. Eski ğayeler yerine, "milliy degerlikler" keldi. Rusiye – konservativlikniñ nümünesi, Rusiye - «tuzsız-damsız tolerantlıq» yolunda bir mania, Rusiye – entropiyağa qarşı merametlik qorası olaraq özüni numayış etmege istey.
Qırımnıñ qoşuluvı Rusiyeniñ yañğızlığını beterleşir, bu da, imperiyanıñ tiklenüvi içün ihtiyacnı kösterir (sıñırlanuvınıñ ulu ğayesi olmalı). Rusiyeniñ İsperiyalıq yöñelişi ise, iç bir şeyge baqmadan inkişaf etmektir. Qırımnıñ qoşuluvı Sovetler Birligini hatırlatmaq oyunı olsa, tamam şu 70-nci senelerdeki Sovetler Birliginiñ mirasıçısı Rusiye, bu oyunnı memnüniyetnen devam ettirir.
Bu oyun çerçivesinde milliy azğınlıqlar, özlerini eyi ise eteceklerine oşay. Qırımtatarlarnıñ medeniyeti imperiya kürşeleri müzeyinde yañı eksponat ola bile. Küzgüde güzellikni akis ettirmek içün, alimni de siyasetçige deñiştirmek mümkün. Nasıl olsa olsun, siyasiy menfaatlar birinci yerde bulunğanda, ilim çette beklep turmazmı?
Pavlo Kazarin, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
80-nci seneleri Qırımda rus tilinde kitapnı bulmaq küç edi, ukrain tilinde kitaplar ise büyük miqdrda satıldı. Dağıstan, gürci, kazah köylerniñ yoq etilüvi aqqında programmalar işlep çıqarılmadı, amma inkişaf etmegen rus köyleriniñ sayısını qısqartıluvı boyunca programma bar edi. İşte, umummilliy ayatnıñ bir qısımı olaraq, Merkeziy Rusiyede ulu rus köyü ğayıp oldı. Bu mevzuda sovet yazıcıları, –olsun Belov, Rasputin ya da Astafyev yazğan ediler.
Elbette, Sovet Birliginde milliylikniñ quruluvı bir «perde» olıp, onıñ esas maqsadı milliy areketlerniñ temellerini kemirip turmaq olğan, dep aytmağa mümkün. Bu da doğru, lâkin esasında – milliy cumhuriyetler dostluq ve medeniyetniñ ilerilev küzgüsi olmaq kerek ediler. Aksi alda, 2001 senesi Tukrmenistan opera ve balet teatriniñ qapatıluvını («milliy an-anelerge uymağanı» sebebinden) sovetlernni zulumı ile küreş kibi adlandırmaq kerek olacaqtır.
Bunıñ episini men, Qırımda ukrain ve qırımtatar medeniyetlerini qayğırğan insanlar içün yazam. Emmin oluñız – faciağa yol berilmez. Aksine, milliy teatr binasını tamirlerler, gastrollerge de alıp çıqarlar, neşriyatqa qol tutarlar, abidelerni yañılatırlar. Moskva er keske, yarımada azğınlıqları içün Kiyevden daa çoq qasevet çekkenini bütün dünyağa isbatlamağa tırışacaq.
İşte bu ceryan endi başlandı. Bağçasaray tarih-medeniyet qoruğınıñ müdiri Valeriy Naumenkonı işten çıqartıp, onıñ yerine yerli rayon memuriyeti yolbaşçısınıñ muavini Elmira Ablâlimovanı tayinlediler. O zenaat boyunca tarihçı olmasa da, yerli meclisniñ «insanıdır». Naumenko – arheolog, Ablâlimova – iqtisadiyatçı. Birincisi – ilimler namzeti, ekincesi – memur. Birincisi zenaatı boyunca çalıştı, ekincisi, belki de, yahşı insan, merametli anna ya da güzel qadın. Amma, bunıñ episi, zenaat degil.
Bağçasary qoruğı Hanlar sarayınen sıñırlanmay. Onıñ erkânına medeniy mirasnıñ 138 nümünesi kire, yüz elliden ziyade hadimi bar, altın qazinesi mevcut, yılda dört halqara ve altı arheologik ekspeditsiya keçire. Onıñ territoriyasında paleolit zamanından başlap, Ekinci Cian cenkine qadar abideler bulunmaqta. Çeşit ayın-oyunlardan qoruqnı saqlap qalmaq içün, tarihçılar endi çoq kereler qırımtatar abidelerini birleştirip ayırı bir qoruqnı meydanğan ketirmege teklif etken ediler. Amma, olarnıñ tekliflerine bir kimse riate etmedi. Tarih kene de siyasetniñ qapqanına tüşti.
Bu vaziyet, Qırımda milliy azğınlıqlar basqı astında qalmaycaqlarını köstere. Çünki, Rusiye – küzgüsinde olğan aksinde Sovet Birligini köre. Qırımnıñ qoşuluvı – bu, Rusiyeniñ baqışında tarihiy adaletniñ tiklenüvi ve imperiyağa qaytuvıdır. Rusiye İmperiyasınıñ mevcutlığı ise, yalıñız keñişletüvinen teminlene.
İmperiyanıñ «ada» modeli iqtisadiyatqa esaslana. Koloniya – resurs ile zengin bir qısımdır. Onıñnen, imkânı olğanı qadar, kârı zararından daa çoq olğanı qadar qullanalar. Misal olaraq, Büyük Britaniya, İspaniya, Frenkistan, Portugaliya İmperiyalarnı ketirmek mümkün. Soñki üç yüz yıl devamında Rusiye İmperatorlığı ğaye ve mefqureviy esaslarğa tayana – bular pravoslav hristianlığınıñ tiklenüvi, ya da kommunizmniñ qurucılığı ola bile. Bu sebep ile qoşulğan er yañı territoriyanı «tertipke ketirmek», «abadanlaştırmaq» kerektir.
Rusiye, İmperiya sıfatına kirgende, bir qaç asır devamında bulunğan padişalıq qılıfını hatırlay. Onıñ aqiqaten, diger tarihı yoq. Eski ğayeler yerine, "milliy degerlikler" keldi. Rusiye – konservativlikniñ nümünesi, Rusiye - «tuzsız-damsız tolerantlıq» yolunda bir mania, Rusiye – entropiyağa qarşı merametlik qorası olaraq özüni numayış etmege istey.
Qırımnıñ qoşuluvı Rusiyeniñ yañğızlığını beterleşir, bu da, imperiyanıñ tiklenüvi içün ihtiyacnı kösterir (sıñırlanuvınıñ ulu ğayesi olmalı). Rusiyeniñ İsperiyalıq yöñelişi ise, iç bir şeyge baqmadan inkişaf etmektir. Qırımnıñ qoşuluvı Sovetler Birligini hatırlatmaq oyunı olsa, tamam şu 70-nci senelerdeki Sovetler Birliginiñ mirasıçısı Rusiye, bu oyunnı memnüniyetnen devam ettirir.
Bu oyun çerçivesinde milliy azğınlıqlar, özlerini eyi ise eteceklerine oşay. Qırımtatarlarnıñ medeniyeti imperiya kürşeleri müzeyinde yañı eksponat ola bile. Küzgüde güzellikni akis ettirmek içün, alimni de siyasetçige deñiştirmek mümkün. Nasıl olsa olsun, siyasiy menfaatlar birinci yerde bulunğanda, ilim çette beklep turmazmı?
Pavlo Kazarin, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün