1944 yılı mayıs 18-20-sinde NKVD-NKGB mahsus operatsiyasınen, Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Uralğa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malünatqa köre - 194 111 adam). 2004-2011 yılları Qurultaynıñ Mahsus komissiyası "Unutma" aktsiyasını keçire edi, o vaqıt sürgünlikni başından keçirgenlerniñ qararnen 950 hatırasını topladılar. Qırım.Aqiqat, o arhivlerden hatıravlarnı derc ete.
Men, Sübiye Memetova, 1934 yılı noyabr 1-inde Qırım ASSR-niñ Aluşta rayonınıñ Ulu Üzen (1945-inci seneden soñ - Generalskoye - QA) köyünde dünyağa keldim.
Sürgünlik vaqtında qorantamız bu qadar adamdan ibaret edi: babam Ümer-Ali Memetov (1892 yılı doğdı), anam Fatme Memetova (1899 yılı doğdı), tatam Şayde Memetova (1924 yılı doğdı), ağam Mamed Memetov (1927 yılı doğğan), tatam Reşide Memetova (1929 yılı doğğan), tatam Sayde Memetova (1931 yılı doğdı), men, Sübiye Memetova, qız qardaşım Selme Memetova (1937 yılı doğğan), qız qardaşım Teslime Memetova (1940 yılı doğğan), oğlan qardaşım Amet Memetov (1943 yılı doğğan).
Ulu Üzen köyüni nemseler yaqqan edi, çünki Ulu Üzen dağda yerleşken edi ve köylüler partizanlarğa yardım ete edi. Biz Küçük Üzenge köçken edik, şimdi Maloreçenskoye. 1944 yılı, nemseler quvulğan soñ, biz, öz köyümizge qaytıp, saçuvğa azırlanıp başladıq. Bizim sığırımız, tanamız, atımız, eki qoyumız ve, elbette ki, on adamdan ibaret olğan qorantağa kerekli şeylerimiz bar edi.
Qartbabam ve babam Türkiye vatandaşları edi, onıñ içün babam cenkten evel hızmet etmey edi, qayda yollasalar, anda çalışa edi - köpürler, yollar tamirlevi ve ilâhre. Cebege eki dayımnı çağırttılar: Kamil Kurtbedinov, ğayıp oldı, ve Mustafa Kurtbedinov, esirlikke tüşti, yarı sağ qayttı.
1944 yılı mayıs 18-inde bizni tañda eki asker uyattı ve: "Sizni sürgün eteler, tez azırlanmaq kerek", dep ayttılar. Eki kadam hasta edi, yanımızğa alğanımız az edi, o yerde şaşmaladıq. Nemse işğaliniñ, suvuqlar ve açlıqnıñ, dayanılmaz qıynavlarnıñ 2-3 yılından soñ, kimse böyle şey beklemedi. Bütün halqnı yıqma evlerr yanında topladılar, dört taraftan silâlı soldatlar tura edi, suv barıp alacaq olsañ, soldattan razılıq almaq kerek edi. Bizni öyle qaranlıqqace tuttılar, endi aman-aman gece olğanda, yük maşnaları keldi, adamlarnı yüklep, demir yolğa alıp kettiler, qaysı birisine - doğrusını aytıp olamayım, biz bala edik.
Ğaliba, bizni alıp ketken poyezd başta Sibirge ketecek edi, soñ Orta Asiyağa, yani Özbekistanğa burdı, dep ayta ediler, onıñ içün biz bir ayğa yaqın yolda edik
Bizni tuvar vagonlarına oturttılar. Bizim vagonımızda, adaşmasam, 60 adam bar edi - çoqusı yanğız aqaylar ve bir qaç qoranta. Künde 1-2 kere aşata ediler, er keske böle edik, amma yarı aç qalğanlar da bar edi. Poyezd toqtalğanda, aqlımda bar, babam ve tatam tez, ne tapsalar, onen ateş yaqa ediler. Yanımızda baqla bar edi, onı ateşke asa ediler. Amma o pişip yetiştirmey edi, çünki konvoy "Po vagonam!", dep qıçıra edi, ve adamlar, er şeyni taşlap, çapa edi. Baqlanı öyle de aşamadıq, o pişip yetiştirmey edi, başqa bir şeyimiz yoq edi. Ekimler yoq edi. Qorantamızda eki hasta küçük bala bar edi - qız ve oğalan qardaşlarım, daa bir tatamnıñ qursağı ve qulaqları pek ağıra edi, ve bir-de-bir ekim olarnı baqqanını hatırlamayım. Vagonımızda meftalar yoq edi. Ğaliba, bizni alıp ketken poyezd başta Sibirge ketecek edi, soñ Orta Asiyağa, yani Özbekistanğa burdı, dep ayta ediler, onıñ içün biz bir ayğa yaqın yolda edik.
Babam, biz sovhozğa baracaqmız, dep qarar aldı, çünki sovhozda aylıq berirler, kolhozda ise yılnıñ soñuna qadar epiñizni coyarım, dep aytqan edi
Özbekistanda bizni Bulunğur rayonına ketirdiler - Krasnogvardeyskaya stantsiyası, Samarqand vilâyeti, "Bulunğur" bağça ve şarap sovhozı. Stantsiyada kimni kolhozlarğa, kimni sovhozlarğa ayırdılar. Babam, biz sovhozğa baracaqmız, dep qarar aldı, çünki sovhozda aylıq berirler, kolhozda ise yılnıñ soñuna qadar epiñizni coyarım, dep aytqan edi. Sovhozğa ise bizni almay ediler, çünki qorantamızda çalışıp olacaqlarğa köre, çalışmaycaqlar daa çoq edi. Onıñ içün babam, yaşları daa yetmegen tatalarımnı işçi kibi yazıp qoydı.
İşte, böyle, zar-zorunen biz sovhozğa tüştik, eki afta açıq avada tereklikte yaşadıq, soñ bizni, bütün sürgün etilgenlerni, kazarmalarğa yerleştirdiler, anda küzgece yaşadıq. Küzde ise bir hanege bir qaç qoranta qoyıp, öyle yerleştirdiler, öyle de qışnı keçirdik. Baarde babam boş turğan bir yerçikni aylanıp baqtı, anda biz bütün ailemiznen bir çalaş qurdıq: yarısı yer içinde, yarısı - topraq divarlı. Aqlımda, tavannı qamışnen, künaylâan saplarınen qapattıq. Öylece 2-3 yıl yaşadıq, soñ eki hane qurdıq, bostan asradıq. Arpa saçtıq, sovhoz işçilerge 500-er gramm ötmek bere edi, çalışmağanlarğa ise - 200-er. Ne kömür, ne odun - bir şey yoq edi, tiken ve tezeknen ocaq yaqa edik.
Er kes toqtamayıp çalıştı, onıñ içün sağ qaldıq
Devletten bir şey berilmey edi. Belki bir yerde berilgendir - kim yetiştirse, o, ala. Qorantamız sıtmanen çoq hasta oldı. Yarı çıplaq edik, qorantamız büyük - ne qazansaq, tek aşqa yete edi. Biz, balalar, basaq cıymağa bara edik, anam olarnı avanda eze edi, degirmenge alıp bara edik. Er kes toqtamayıp çalıştı, şunıñ içün sağ qaldıq, qomşu kolhozlarda adamlar qoranta-qoranta öle edi.
Qızıl orduda dayılarım hızmet ete edi. Kamil Kurtbedinov cebbeden qaytmadı, Mustafa Kurtbedinov esirlikke tüşti, yarı şağ qayttı, qorantasını Ferğanada taptı. Daa 1939-1947 seneleri eniştem Akim Muratov orduda hızmet etti, çoq orden ve medalleri bar edi, sade yaşadı ve kârını qullanmadı.
Vatanğa 1993 senesi qayttıq, ne qadar zorluqlar çekkenimizni yazacaq olsan - kâğıt yetmez
Men rus mektebiniñ 7 sınfını bitirdim, 1953 senesi Samarqand kooperativ tehnikumına oqumağa kirdim, esap bölügine, ve 1956 senesi bitirdim. Oquvğa kirmege qıyın edi: 7-nci sınıfnı bitirgenimden soñ eki yıl coydım, çünki komendant razılıq bermey edi, soñ ise çağırtıp, sanki özüm oqumağa istemedim dep, izaatname yazdırttı. Tatalarım ve ağam öyle de tasilsiz qaldı.
1956-ncı yıldın, komendant vaqtını lâğu etkenlerinden soñ, yaşayış qolayca oldı, adamlar öz tuvğanlarını tapıp ola edi.
Vatanğa 1993 senesi qayttıq, ne qadar zorluqlar çekkenimizni yazacaq olsan - kâğıt yetmez. Yazıq, ana-babalarımız qaytqanımıznı körmedi: olar, biñlerce vatandaşlarımız kibi, ğurbetlikte qaldı. Men, altı qıznıñ anası olam, aqayım 1983 senesi keçindi. Şimdi büyük qızımnen Qurman (Krasnogvardeyskiy) rayonınıñ Qır Baylar (Leninskoye) köyünde oturam.
(2009 yılı sentâbr 10-unda yazılğan hatıra)
Derc etmekke Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halq genotsidini ögrengen mahsus komissiyasınıñ koordinatorı, azırladı