Sentâbr ayında «İnsan aqları evi» halqara aq qorçalayıcı teşkilâtınıñ vekilleri Qırımnı ziyaret etip, söz serbestligi, toplaşuv ve birlik serbestligi, aq qorçalayıcılarnıñ taqip etilmesi saasında insan aqları bozulğanına dair malümat topladı. İş neticelerini missiya vekilleri Kyivde dekabrniñ 18-nde taqdim etti.

Ne qadar doğru

Ekspertlerniñ noqtaiy-nazarına köre, «İnsan aqları evi» ağınıñ aq qorçalayıcıları çıqarğan hulâsalarnıñ esas qıymeti şu ki, olar adise-vaqialarnıñ iştirakçileri ve repressiya qurbanlarınen şahsen subetleşti. Rusiye diplomatiyası ve teşviqatı bu vaziyette «anda olmadıñız, internetten aldıñız, kelip baqıñız, er şey güzel olğanını kösterirmiz» dep aytamaz. Bundan ğayrı, olar diger populâr aletni de qullanıp olamaz: olar Qırımğa turist olaraq ketkenini ayttılar, ziyaret maqsadı aqqında yalan aytsalar, olarğa nasıl inanmaq mümkün. Missiya vekilleri Qırım ziyareti aqqında Ukraina akimiyeti ile añlaştı, yarımadağa kirip ise, insan aqları saasındaki vaziyetke qıymet kesmek niyeti aqqında açıqtan-açıq bildirgen ediler.

Niayet, maruzada berilgen malümatqa köre, vaziyetniñ talili tek taqip etilgen qırımtatar, musulman, Ukrainağa qoltutqan qırımlılar arasında yapılmadı, işğal etilgen Qırımda basqığa oğrağan Rusiye tarafdarı faallerine de diqqat ayırıldı. Tedqiqatta tarafsızlıq olsun dep, siyasiy mevam muvazenetine emiyet berildi.

Sovetlerge qaytuv

Aq qorçalayıcılarnıñ Qırım ziyareti neticesinde çıqarğan hulâsaları tesellisizdir. İşğalciler repressiyalarnı aqlamaq içün ekstremizm ve terrorizm ile küreş qanunlarını qullanmağa devam ete, yarımadada öz fikrini serbest bildirmege, bir de bir teşkilâtlarğa birleşmege imkân yoq. Er yerde qorqu ve işançsızlıq müim sezile.

Ziyaret iştirakçilerinden biri, Beyazrusiye İnsan aqları eviniñ temsilcisi Oleg Matskeviç fikrini şöyle bildirdi: «Qırımda keçken dört kün Sovetler Birligine qaytuv kibi is etildi… Vatanım Beyazrusiyede olğanda böyle bir duyğum olmay. Bizde böyle bir şey yoq. Umumiy qorqu, saña iç bir şey bağlı degil kibi bir is yoq».

Missiya iştirakçileri mahkeme sistemasınıñ uquq qoruyıcı organlarına tabi olğanını, uquq üstünligi printsipleri olmağanını, apishanedeki deşetli şaraitlerni ve Qırımda repressiyalar kenişlegenini qayd ete.

«Tek faaller taqip etilmey. Olarğa yardım etken ya da qoltutqan, birdemlik köstergen er kes politsiya ya da mahkeme taqibine oğraması mümkün», – dep aytıla maruzada.

Ne yapmalı?

Qırımnı ziyaret etken aq qorçalayıcılar tek hulâsalarını degil, tevsiyelerini de aydınlattı. Halqara qaidelerge riayet etüvnen bağlı bir sıra tevsiye Rusiye Federatsiyasına yollandı, Ukraina siyasetçileri ise mında daa bir «hainlik kördi». Aq qorçalayıcılarnıñ qayd etkenine köre, işğal etilgen topraqlarda olıp keçkenlerden Rusiye mesüliyetli, birinci tevsiye ise – «Qırımda Rusiye qanunlarınıñ qullanılmasını toqtatmaqtır».

Ukrainağa berilgen tevsiyelerde aq qorçalayıcılar çetel vatandaşlarınıñ yarımada ziyaretinen bağlı qıyınlıqları aqqında hatırlattı, çünki cenk vaziyeti vaqtında olarnıñ Qırımnı ziyaret etmek imkânı yoq. Kiriş qıyınlıqları ise Qırımnı Rusiye üzerinden ziyaret etmege mecbur ete, bunı isbatlamağa ve ceza bermege pek zor olur, dep qayd ete missiya iştirakçileri.

Halqara toplulıqqa berilgen esas tevsiyelerden biri – Qırım meselesinde laftan areketke keçmek, yarımadağa daa çoq aq qorçalayıcı missiyalarnı yollamaq, işğal altındaki topraqta insan aqlarınıñ bozulması etrafında «sessizlik divarını yıqmaq» kerek. Mında qayd etile ki, büyük diqqat qırımlı aq qorçalayıcılarnıñ aqlarını qorçalav meselesine ayırılmalı, çünki çoqusı allarda tek olar malümat bere ve olıp keçken repressiyalarnı vesiqalarda qayd ete.

Kün-künden daa aktual

Missiyanıñ Qırım ziyaretinden soñ olıp keçken adise-vaqialarğa baqsaq, añlaşıla ki, aq qorçalayıcılarnıñ hulâsaları ve tevsiyeleri kün-künden daa aktual ola. Bu müddet içinde Rusiye uquq qoruyıcıları Ukraina jurnalisti Alöna Savçuknıñ yarımadağa kirişini yasaq etti, vatandaş jurnalisti Nariman Memedeminovnıñ apis müddetini uzattı, canlı yayınğa çıqqan faal Nuri Abdureşitovnı tuttı, içtimaiy ağlarda üç metinni paylaşqan Elina Mamedovağa qarşı davanıñ qapatılmasını red etti.

«Qırımdaki söz serbestligini» Rusiyege qoltutqan qırımlılar da kördi – misal olaraq, «Qırım samooboronasınıñ» sabıq azası Aleksandr Yuryev, Qırımnıñ baş nazir muavini Yevgeniy Kabanov oña qarşı million rublelik dava açtırdı. Bir de bir teşebbüske ait qırımlılar da taqip etilmekte. Uquq qoruyıcılar Ukraina medeniyet merkeziniñ azası Galina Balaban ve «Qırım birdemliginiñ» bir qaç faaline tintüv keçirmege keldi.

Qırımlı aq qorçalayıcılarnıñ yaşayışında vaziyet eyileşmedi. Advokat Emil Kurbedinovnıñ apiske alınması bunıñ parlaq misalidir, o, beş yıl evelsi paylaşqan üç video içün tutıldı. Kurbedinov ve zenaatdaşları bildirgenine köre, uquq qoruyıcılar onıñ aq qorçalayıcı ve advokatlıq faaliyeti içün intiqam ala, em de onıñ faaliyetini eksiltmege tırışa.

Lafnıñ qısqası, halqara aq qorçalayıcı qurulışlar işğal altındaki yarımadağa monitoring ziyaretlerinen daa sıq kelmeli. Anda körüngen kelecekte aq qorçalayıcılarnıñ tedqiqatları ve vesiqaları içün çoq malümat bar, em de «Sovetler Birligine qaytqanını» is etmek mümkün.

İgor Vorotnikov, qırımlı bloger

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün