Oles Çeremşina
Aqmescit – Qırımdaki okkupant akimiyetiniñ areketleri al-azırda Zugzwang olaraq, belgilene – er bir adımı Qıım sakinleri ve akimiyeti özüniñ vaziyeti eyileşmekke degil de, ep krizisniñ terenleşmesine alıp ketire. Meseleler özü özünen çezilmey eken, cemiyetke zarar ketirmeyip çezmege ise meydanğa kelgen yañı akimiyetniñ kvalifikatsiyası yetişmey, zan etsek, tasil alğanda, az ve yaramay oquğanlar.
Onıñ içün «ükümet»niñ areketleri biraz saçma ve manasız olıp çıqa, olar alqağa minsetilgen sansarnıñ areketlerini beñzete: de tez-tez çapıp başlar, de toqtay, amma bu «çapuvnıñ» neticesi boştır, ve bular, ekspertlerniñ esaplarına köre, küzniñ başında «rusiyeli» Qırımda yüz berecek sistema krizisiniñ közge körüngen ve körünmegen faktorları, alâmetleridir.
Şimdilik akimiyet Ukrainanıñ simvolikasına qanunsız cenkni ilân etmeknen meşğul – Aqyarda yalı boyundaki taşlarğa mavı ve sarı boyanen sızılğan ukrain bayrağını, aqiqaten de, ateş ile yaqıp qoyalar. Aqmescitte ise halq vekili Mustafa Cemilev kelmesi nisbeten, tamam ile qanunğa tabi olıp, tiklenilgen Ukraina bayrağı, şunıñnen beraber, halq vekiliniñ toqunılmaz mülkiyeti olğan Milliy Meclis binasına «samooborona» ücüm yaptı.
Qanun boyunca, toqunılmazlıq dairesine em halq vekili faydalanğan binalar ve inşaatları, em vesiqaları kirsetile. Amma bu adisege öz munasebetini başqa bir tarzda köstermege akimiyetniñ aqılı yetmedi. Binanıñ içinde yalıñız qadınlar bar edi ve «samooborona» azaları içün öz «qaramanlıq»nı köstermege sebep tapıldı. Lâkin bir qaç daqqadan soñ «Aksönov qaramanları»nıñ areketlerine artıq yol berilmedi, binada Ukraina bayrağı tiklenildi, bina ise imayege alındı.
Hucur olsa da, amma «ağa-qardaş» milleti simvolikasınıñ qullanuvı kibi adiy bir vaqia şahsen «Qırımnıñ yolbaşçısı»nıñ muavini Sergey Aksönovda añlaşılmaz bir açuv doğurdı. Öz Tvitterinde o, bu vaqianı «milletlerara duşmanlıq qozğavı» dep belgiledi ve qırımtatarlarğa «begenmeseñiz, ketiñiz» diye talap etti. Aynı zamanda Aksönov ile onıñ «Russkoye yedinstvo» firkasına Qırımda evellerde em Ukraina akimiyet organları, em de qırımtatarlar sabırnen yanaşqan edi.
Bu, zan etemiz, Freyd boyunca añaltı adaşuv sözlerdir. Mustafa Cemilev haber etti ki, Qırımdan qırımtatarlarnı sürgün etüv fikiri rusiyeli çinovniklerniñ kabinetlerinde, olarnıñ prezidenti «aqsız azaplanğan halq reabilitatsiyasınıñ yekünlenüvi» ilânlarına baqmadan, yaşamaqta.
Kim bile, belki Pütin reabilitatsiyanı tamam ile böyle tasavur ete? Nazirler Şurasınıñ Feysbuktaki resmiy akkauntında ise Sergey Aksönov dünyace belli uquqqoruyıcı ve Nobel mukâfatınıñ namzeti Mustafa Cemilev nisbeten şahsiy aqaretlevlerinen özüni aşaladı. Añlı Qırım sakinlerini bu şey taaciplendirdi – o, aqaretlegen halqınen qıyaslavda tek degerlikke köre degil de, aqıl derecesine köre, zayıf.
Aydın körüne ki, milliy aq-uquq ve milletlerara munasebetleri saasındaki halqara qanunları boyunca «lektsiya» da, şu sırada «bir sıra ders» de , tam ile insan nezaketligi dersi de, Aksönov içün daa ögdeler. Oña böyle ince ve mürekkep insanlarara munasebetler saasında bilgiler qaydan kelsin, evelde ise böyle şeyge vaqtı yoq edi.
Mında şimdi çeşit deñişmelerde «rus tabiatı» körünip başlay. Misal içün Feysbuk qullanıcısı bir tanışı oña mektüp yazıp bildirgen yañı «devir alâmeti» aqta haber ete: «İnsanlarnıñ toqallığına küleceñmi, hiyanetligine açuvlanacañmı, bilmeysiñ. Sektsiyamız olğan Severnayadaki mektepte (laqırdı Aqyar ş. aqqında kete – müellif) beden medeniyeti ocası, hocalıq müdiri, daa eki ocapçe birleşip, FSB-ge, ukrain tili, tarih ve daa bir qaç ocağa şikâyet etip, olar Rusiyege qoşuluvğa qarşı oldı ve talebeler arasında zararlı agitatsiya işini alıp bardılar, dep, mektüp yazğanlar. Añlaysıñmı, siyaset yönelişi başqa olsa da, beraber çoq yıl devamında çalışqan insanğa qarşı men böyle çaquv yazaycağımnı tasavur bile etalmayım! Bu ne demek, bizlerge 37 senesi qaytamı? Deycegim, mında o qadar sevinç yoq. Bilesiñmi, bir duyğu bar, etrafta terekler açqan, er yer yem-yeşil, amma boq sasığı kele!» - dey.
Qırımnıñ «Boş netice» nazirligi
Okkupatsiyanıñ ilki aftaları kösterdi ki, aqılnen yapılacaq areketlerde akimiyet öz zayıflığını kösterdi. Reklamasında «göñüldeşlik ile» yapılğan rubleniñ kirsetilmesi özüni aqlamadı. Ticaretçilik tecribesi kösterdi ki, rusiyeli ufaq rublesi grivnâ ile teñ çalışıp olamay – satıcılar da, müşteriler de grivnâ ile esap kördiler, rubl kesen-kes ignorğa tüşti.
Şu sebepten iqtisadiyat doktorı Rustam Temirgaliyev, perdalez avası kibi, deñişe bere – de grivna 2015 senesine qadar yürecek, dey, de o daa bir qaç ay qullanılaycağını bildire. Şimdi ise, grivna esabı daa eki-üç afta aqlı olaycaq, Qırım ise olğanı qadar tez vaqıtta grivnadan vazgeçmege ıntıla eken. Vazifeniñ müddeti – kurort mevsiminiñ başına qadar kesilgen. Añlayışlı, ebet, Temirgaliyev, şu, Qırımğa raatlıqqa kelmege azırlanğan, miqdarı çoq olmağan rusiyelilerni «polivalütlı rejim»inen qorquzmağa istemey, şu sebepten olarğa er yerde rublenen qullanmaq mümkünligini işandıra, yoq ise, grivna olarnıñ ambitsiyalı aqçasını kölgede qaldıracaqtır daa. Şunıñ içün halq kene banklarnıñ ögünde, qalğan ukrain paralarını deñiştirmek maqsadınen, tizilip çıqtı, bazı çöl rayonlarında ise, o yerlerde grivna endi qullanılmağanını ilân ettiler.
Angi bir vaziyette olsa da, «rus tabiatı»nı ifade ettirmek içün, akimiyet de birine, de digerine yapışa.Tamam böyle etip, qırımlı «Boş netice» nazirligi çalışmaqta. Misal içün, «premyer-ministr» Qırımnıñ büceti bu yılnıñ devamında bile on kere artacaq, dep ilân ete. Skeptikler aytalar ki, eger de grivnânı ruble esabına çevirseñ bile, raqamı yalıñız 2,8 kere büyük olacaq (bu da, sayğan matematiklerniñ bilgileri ne qadar, ve olar kim olğanına bağlı, ebet), amma tamam bu ölçüge bücetniñ özü de artacaq, demesi yañlıştır. Aksine, mütehassıslar onıñ toldurılması içün büyük ve, şimdiki akimiyetniñ kömpetentsiya seviyesine köre keçilmegen, manialar köreler.
Misal içün, Qırımniñ, endi rubleli, bücetinde Ukrainağa suv aqqını tölemege sermiya yetmegeni, yarımada zerzevat ve meyvasız, em de çeklerni toldurmaq içün suv yoqlığı sebebinden, pirniçsiz qalmaq havfına qoydı. Evellerde ise, pirniççilik muhtar cumhuriyetiniñ agrar iqtisadiyatınıñ emiyetli bir qısmı edi ve beraberlikte, Qırımnıñ angi bir devletke baqqanına farqı olmayıp, Kuban ile, birdem Qara Deñiz boyu (Priçernomorye) bir kompleksli öptimal pirniççilik regionını teşkil ete edi. Qırım em Rusiye, em de Ukraina içün emiyetli pirniç menbaası olğan edi.
Diger taraftan, Feodosiya, Sudaq kibi kurortlarda raatlanmağa kelgen musafirlerge suv az olğanı belli edi. Er bir yıl suv anda künde bir qaç saatke berile edi, suv defitsiti ise atta Aluşta, Yalta, Kezlev (Yevpatoriya), Çernomorskoye kibi regionlarda da saat-saat suv berilmesini mecbur ettirgen edi. Amma meseleniñ bilgili çezilmesi yerine, ükümet hadimleri suv Krasnodar ülkesinden ketirilecegini (bidonlarnenmi?) ilân etti. Meseleniñ «kömpetentli» çezilmesi, daa ne dep aytmalı?! Emiyetlisi şu ki, bu Kubandan «suv ketirmek»ni «vitse-premyer-ministr», rusiyeli iş adamı, evellerde regionlarnıñ suvnen temin etilmesinen meşğul olmağan, amma Qurultayda okkupant akimiyetke öz namzetini kendi tevsiye etken, Lenur İslâmovğa buyurdılar. Bu onıñ, okkupantlar bergen, birinci cidiiy vazifesidir. Becerip olurmı ya da işi muvafaqiyetsiz çıqarmı?
Turistlerni baarden başlap sayalar
Bücet ile olıp keçken tarihke añlı skeptitsizm qoşqan daa bir şey, aqiqaten hucurca olğan, 2014 senesi kurort mevsiminiñ vaziyetidir. Belli ki, kurorttan Qırım öz keliriniñ eñ büyük qısımını ala edi. Yalıñız bücet degil, belli ki, biñlerce Qırım sakinleri tek kurort saasından kelgen paranen yaşaylar. Açıq-aydın körüne ki, sezon berbat oldı.
Keçken yılı resmiy statistika Qırımnı 6 million turist ziyaret etkenini bildirgenine baqmadan, ne sebepten añlaşılmay, Konstantinovnıñ «gossoveti» ve Aksenovnıñ «ükümeti» bu sene 8 million kelecegini ilân etti. Aynı zamanda, bu saada çalışqan, akimiyetten serbest mütehassıslar yapqan, qabartılmağan esaplarğa köre, bıltır Qırımda raatlanğan ve sağlığını tüzetken turistlerniñ episi 2,3 millionnı teşkil eteler, bu yıl ise 700 biñden ziyade beklemege kerekmey.
Şimdi ise, Qırımnıñ birinci vitse-premyerı Rustam Temirgaliyev öz Feysbuk saifesinde bildire ki, Qırım akimiyet hadimleri 8 million olmaycaqnı añlağanlar ve, şu sebepten, 4 mln turist miqdarını kösterip başladılar. O, «Qırımda ep biri kurort sezonı muvafaqiyetsiz çıqmaz», dep yaza ve «bizler, şu sırada, aviayürüşlerniñ indeksatsiyası yardımınen, Rusiyeniñ çoq region sakinleri içün raatlıq imkânı yaratılması neticesinde, 4 milliondan az olmağan turistler miqdarını bekleymiz», - dey.
Tabi ki, böyle vaziyette akimiyet bu yerli biznesten bütün küçüni suvurıp almağa istey, Sergey Aksenov «bu yıl iç bir subyekt vesiqasız çalışmaycaq. Men sizge garantiya berem!» - dep ilân etken edi. O, Respublikada kurort mevsiminde biznesniñ qanun boyunca çalışqanını teşkergen çıqış komissiyalar çalışacağanı işandırdı. «Eger de registratsiyadan keçmegen ticaret noqtalar tursa, ya da kimdir legal olmağan iş alıp barsa, birden, gorsovette bu şeyler boyunca mesül olğan hadim (işten boşatılmaq) ariza yazabile. Kimseni acımamız. Bizler bütün rezervlerni çıqarmaq ve Qırımnıñ iqtisadiyetini kötermek kerekmiz»,- dep qoştı o. – Bizler birevlerniñ qazançlarına qızmaymız, amma olarnı aqlı etmek isteymiz», - dedi.
Akimiyet Qırım kurortınıñ eñ nazik yerine – mekânlar kirağa berilmekke – toqundı. Qırımda ise böyle usulnen 4,5 biñden ziyade mekân saipleri para qazana. Endi aytalar ki, Rusiye qanun boyunca mekânlarnı kirağa bermege yasaq etecek. Er kim, Qırımğa da tesiri olurmı, degen qasevette. Vaziyetni çezmek içün, okkupantlar Ukraina tecribesini ögrenmek kerekler, şu sırada, spetspatent vastasınen çalışmaqnı. Variantlardan biri – kirağa berilgen mekân saiplerine bergi patentini qaytaracaq olalar. Federal bergi hızmetiniñ Qırım vekilligi ve Qırım İqtisadiy inkişafı ve ticareti nazirligi evelki ukrain tecribesini qullanmaq üzerinde çalışa.
Tamam ile bu yerde Qırımnı tutmaq içün Rusiyede sermiya olmağanı aşkâr oldı. Masraflarnı esaplap, nazirlerinden Keriç keçitinden köpürni acele sürette qurmaqnı talap etken Vladimir Pütin, bu yersiz fikiriniñ zarurlığından özü vazgeçti. Ne ise de, bu yıl degil, dep ilân etti o.
Diger taraftan, taliller köstere ki, Qırım bugün 50-den 75% -ce dotatsiyalarnen yaşağan regiondır. Onıñ içün Rusiye ükümeti Qırım özü qazanıp keçinmek kerekligini beyan etti. Amma Moskvada buña özleri de işanmağanları er şeyden belli olıp tura. Şu sebepten, Vladimir Pütin Qırımnı Rusiyeniñ regionlarına yüklemege qararğa keldi. O, Qırım ve Aqyarnıñ içtimaiy-iqtisadiy inkişafı meseleleri boyunca komissiya qurulması aqta ferman imzaladı. 45 adam Rusiyeniñ qaysı bir oblastı Qırımğa sermiya ayıracağını idare etecekler.
Misal içün, Qırımnıñ «Şeer şurası» («Gossovet») Samaranıñ güberniya dumasınen «işbirlik»te olacaq. Zan etsek, Qazan milletlerara meselelerinde pek «tecribeli» olğanını tüşüngenler. Samara ise Konstantinovnı tamam ile qurmağa ögretir. Tula – Keriçke yardım kösterecek – yaqın künlerde ticaret-iqtisadiyat, ilmiy-tehnik ve içtimaiy-medeniy saaları boyunca añlaşma imzalandı. Qırım federal okrugınıñ er bir mektebi ve hastahanesine rusiyeli regionınıñ oña uyğun kefil teşkilâtı pekitilecek.
Medeniyet de öküz alda qalmaycaq. Livadiya sarayında aprel 17 künü Rusiye Medeniyeti yılınıñ tantanalı açıluvı bulundı. Lâkin UNESKO bu yılnı Qırımda İ. Gasprinskiy yılı dep ilân etken edi. Rusiye ükümeti reisiniñ muavini Ölga Golodets beyan etti ki: «Qırımda Rusiye medeniyeti tek saqlanılğan degil de, arttırılğan bile». Lâkin nasıl tarzda Qırım bu işni yapqan edi, müellif añlatmadı.
Aynı zamanda, Rusiyede bu yazda Qırımda bulunmaq havflı olacaq, degen emiş-demişler darqala. Bu emiş-demişlerni yoq etmege «nâşa-Nataşa» yani Qırımnıñ prokurorı Natalya Poklonskayağa buyurdılar. O da öz mütehassıslığını daa bir kere isbat etmekten qaçınmadı: «Kriminogenlik ceetten yarımadadaki vaziyet bayağı eyilişti», − dedi o, rusiyeli diñleyicilerine ve «Bizler eppi, qadimiy Tavridanıñ meydanlığında olğan, vatandaşlarnıñ havfsızlığı ve konstitutsiya aqlarınıñ qorçalanmasını temin etermiz», - dep işandırdı. Lâkin «kriminalğa qarşı küreşte pekingen» «dünyace belli adliyeci» Poklonskaya, şimdiki Qırım asla da «qadimiy Tavrida» olmağanını bilmey eken, amma böyle incelikler Qırım akimiyeti içün emiyetlimi …
Oles Çeremşina, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
Aqmescit – Qırımdaki okkupant akimiyetiniñ areketleri al-azırda Zugzwang olaraq, belgilene – er bir adımı Qıım sakinleri ve akimiyeti özüniñ vaziyeti eyileşmekke degil de, ep krizisniñ terenleşmesine alıp ketire. Meseleler özü özünen çezilmey eken, cemiyetke zarar ketirmeyip çezmege ise meydanğa kelgen yañı akimiyetniñ kvalifikatsiyası yetişmey, zan etsek, tasil alğanda, az ve yaramay oquğanlar.
Onıñ içün «ükümet»niñ areketleri biraz saçma ve manasız olıp çıqa, olar alqağa minsetilgen sansarnıñ areketlerini beñzete: de tez-tez çapıp başlar, de toqtay, amma bu «çapuvnıñ» neticesi boştır, ve bular, ekspertlerniñ esaplarına köre, küzniñ başında «rusiyeli» Qırımda yüz berecek sistema krizisiniñ közge körüngen ve körünmegen faktorları, alâmetleridir.
Şimdilik akimiyet Ukrainanıñ simvolikasına qanunsız cenkni ilân etmeknen meşğul – Aqyarda yalı boyundaki taşlarğa mavı ve sarı boyanen sızılğan ukrain bayrağını, aqiqaten de, ateş ile yaqıp qoyalar. Aqmescitte ise halq vekili Mustafa Cemilev kelmesi nisbeten, tamam ile qanunğa tabi olıp, tiklenilgen Ukraina bayrağı, şunıñnen beraber, halq vekiliniñ toqunılmaz mülkiyeti olğan Milliy Meclis binasına «samooborona» ücüm yaptı.
Qanun boyunca, toqunılmazlıq dairesine em halq vekili faydalanğan binalar ve inşaatları, em vesiqaları kirsetile. Amma bu adisege öz munasebetini başqa bir tarzda köstermege akimiyetniñ aqılı yetmedi. Binanıñ içinde yalıñız qadınlar bar edi ve «samooborona» azaları içün öz «qaramanlıq»nı köstermege sebep tapıldı. Lâkin bir qaç daqqadan soñ «Aksönov qaramanları»nıñ areketlerine artıq yol berilmedi, binada Ukraina bayrağı tiklenildi, bina ise imayege alındı.
Hucur olsa da, amma «ağa-qardaş» milleti simvolikasınıñ qullanuvı kibi adiy bir vaqia şahsen «Qırımnıñ yolbaşçısı»nıñ muavini Sergey Aksönovda añlaşılmaz bir açuv doğurdı. Öz Tvitterinde o, bu vaqianı «milletlerara duşmanlıq qozğavı» dep belgiledi ve qırımtatarlarğa «begenmeseñiz, ketiñiz» diye talap etti. Aynı zamanda Aksönov ile onıñ «Russkoye yedinstvo» firkasına Qırımda evellerde em Ukraina akimiyet organları, em de qırımtatarlar sabırnen yanaşqan edi.
Bu, zan etemiz, Freyd boyunca añaltı adaşuv sözlerdir. Mustafa Cemilev haber etti ki, Qırımdan qırımtatarlarnı sürgün etüv fikiri rusiyeli çinovniklerniñ kabinetlerinde, olarnıñ prezidenti «aqsız azaplanğan halq reabilitatsiyasınıñ yekünlenüvi» ilânlarına baqmadan, yaşamaqta.
Kim bile, belki Pütin reabilitatsiyanı tamam ile böyle tasavur ete? Nazirler Şurasınıñ Feysbuktaki resmiy akkauntında ise Sergey Aksönov dünyace belli uquqqoruyıcı ve Nobel mukâfatınıñ namzeti Mustafa Cemilev nisbeten şahsiy aqaretlevlerinen özüni aşaladı. Añlı Qırım sakinlerini bu şey taaciplendirdi – o, aqaretlegen halqınen qıyaslavda tek degerlikke köre degil de, aqıl derecesine köre, zayıf.
Aydın körüne ki, milliy aq-uquq ve milletlerara munasebetleri saasındaki halqara qanunları boyunca «lektsiya» da, şu sırada «bir sıra ders» de , tam ile insan nezaketligi dersi de, Aksönov içün daa ögdeler. Oña böyle ince ve mürekkep insanlarara munasebetler saasında bilgiler qaydan kelsin, evelde ise böyle şeyge vaqtı yoq edi.
Mında şimdi çeşit deñişmelerde «rus tabiatı» körünip başlay. Misal içün Feysbuk qullanıcısı bir tanışı oña mektüp yazıp bildirgen yañı «devir alâmeti» aqta haber ete: «İnsanlarnıñ toqallığına küleceñmi, hiyanetligine açuvlanacañmı, bilmeysiñ. Sektsiyamız olğan Severnayadaki mektepte (laqırdı Aqyar ş. aqqında kete – müellif) beden medeniyeti ocası, hocalıq müdiri, daa eki ocapçe birleşip, FSB-ge, ukrain tili, tarih ve daa bir qaç ocağa şikâyet etip, olar Rusiyege qoşuluvğa qarşı oldı ve talebeler arasında zararlı agitatsiya işini alıp bardılar, dep, mektüp yazğanlar. Añlaysıñmı, siyaset yönelişi başqa olsa da, beraber çoq yıl devamında çalışqan insanğa qarşı men böyle çaquv yazaycağımnı tasavur bile etalmayım! Bu ne demek, bizlerge 37 senesi qaytamı? Deycegim, mında o qadar sevinç yoq. Bilesiñmi, bir duyğu bar, etrafta terekler açqan, er yer yem-yeşil, amma boq sasığı kele!» - dey.
Qırımnıñ «Boş netice» nazirligi
Okkupatsiyanıñ ilki aftaları kösterdi ki, aqılnen yapılacaq areketlerde akimiyet öz zayıflığını kösterdi. Reklamasında «göñüldeşlik ile» yapılğan rubleniñ kirsetilmesi özüni aqlamadı. Ticaretçilik tecribesi kösterdi ki, rusiyeli ufaq rublesi grivnâ ile teñ çalışıp olamay – satıcılar da, müşteriler de grivnâ ile esap kördiler, rubl kesen-kes ignorğa tüşti.
Şu sebepten iqtisadiyat doktorı Rustam Temirgaliyev, perdalez avası kibi, deñişe bere – de grivna 2015 senesine qadar yürecek, dey, de o daa bir qaç ay qullanılaycağını bildire. Şimdi ise, grivna esabı daa eki-üç afta aqlı olaycaq, Qırım ise olğanı qadar tez vaqıtta grivnadan vazgeçmege ıntıla eken. Vazifeniñ müddeti – kurort mevsiminiñ başına qadar kesilgen. Añlayışlı, ebet, Temirgaliyev, şu, Qırımğa raatlıqqa kelmege azırlanğan, miqdarı çoq olmağan rusiyelilerni «polivalütlı rejim»inen qorquzmağa istemey, şu sebepten olarğa er yerde rublenen qullanmaq mümkünligini işandıra, yoq ise, grivna olarnıñ ambitsiyalı aqçasını kölgede qaldıracaqtır daa. Şunıñ içün halq kene banklarnıñ ögünde, qalğan ukrain paralarını deñiştirmek maqsadınen, tizilip çıqtı, bazı çöl rayonlarında ise, o yerlerde grivna endi qullanılmağanını ilân ettiler.
Angi bir vaziyette olsa da, «rus tabiatı»nı ifade ettirmek içün, akimiyet de birine, de digerine yapışa.Tamam böyle etip, qırımlı «Boş netice» nazirligi çalışmaqta. Misal içün, «premyer-ministr» Qırımnıñ büceti bu yılnıñ devamında bile on kere artacaq, dep ilân ete. Skeptikler aytalar ki, eger de grivnânı ruble esabına çevirseñ bile, raqamı yalıñız 2,8 kere büyük olacaq (bu da, sayğan matematiklerniñ bilgileri ne qadar, ve olar kim olğanına bağlı, ebet), amma tamam bu ölçüge bücetniñ özü de artacaq, demesi yañlıştır. Aksine, mütehassıslar onıñ toldurılması içün büyük ve, şimdiki akimiyetniñ kömpetentsiya seviyesine köre keçilmegen, manialar köreler.
Misal içün, Qırımniñ, endi rubleli, bücetinde Ukrainağa suv aqqını tölemege sermiya yetmegeni, yarımada zerzevat ve meyvasız, em de çeklerni toldurmaq içün suv yoqlığı sebebinden, pirniçsiz qalmaq havfına qoydı. Evellerde ise, pirniççilik muhtar cumhuriyetiniñ agrar iqtisadiyatınıñ emiyetli bir qısmı edi ve beraberlikte, Qırımnıñ angi bir devletke baqqanına farqı olmayıp, Kuban ile, birdem Qara Deñiz boyu (Priçernomorye) bir kompleksli öptimal pirniççilik regionını teşkil ete edi. Qırım em Rusiye, em de Ukraina içün emiyetli pirniç menbaası olğan edi.
Diger taraftan, Feodosiya, Sudaq kibi kurortlarda raatlanmağa kelgen musafirlerge suv az olğanı belli edi. Er bir yıl suv anda künde bir qaç saatke berile edi, suv defitsiti ise atta Aluşta, Yalta, Kezlev (Yevpatoriya), Çernomorskoye kibi regionlarda da saat-saat suv berilmesini mecbur ettirgen edi. Amma meseleniñ bilgili çezilmesi yerine, ükümet hadimleri suv Krasnodar ülkesinden ketirilecegini (bidonlarnenmi?) ilân etti. Meseleniñ «kömpetentli» çezilmesi, daa ne dep aytmalı?! Emiyetlisi şu ki, bu Kubandan «suv ketirmek»ni «vitse-premyer-ministr», rusiyeli iş adamı, evellerde regionlarnıñ suvnen temin etilmesinen meşğul olmağan, amma Qurultayda okkupant akimiyetke öz namzetini kendi tevsiye etken, Lenur İslâmovğa buyurdılar. Bu onıñ, okkupantlar bergen, birinci cidiiy vazifesidir. Becerip olurmı ya da işi muvafaqiyetsiz çıqarmı?
Turistlerni baarden başlap sayalar
Bücet ile olıp keçken tarihke añlı skeptitsizm qoşqan daa bir şey, aqiqaten hucurca olğan, 2014 senesi kurort mevsiminiñ vaziyetidir. Belli ki, kurorttan Qırım öz keliriniñ eñ büyük qısımını ala edi. Yalıñız bücet degil, belli ki, biñlerce Qırım sakinleri tek kurort saasından kelgen paranen yaşaylar. Açıq-aydın körüne ki, sezon berbat oldı.
Keçken yılı resmiy statistika Qırımnı 6 million turist ziyaret etkenini bildirgenine baqmadan, ne sebepten añlaşılmay, Konstantinovnıñ «gossoveti» ve Aksenovnıñ «ükümeti» bu sene 8 million kelecegini ilân etti. Aynı zamanda, bu saada çalışqan, akimiyetten serbest mütehassıslar yapqan, qabartılmağan esaplarğa köre, bıltır Qırımda raatlanğan ve sağlığını tüzetken turistlerniñ episi 2,3 millionnı teşkil eteler, bu yıl ise 700 biñden ziyade beklemege kerekmey.
Şimdi ise, Qırımnıñ birinci vitse-premyerı Rustam Temirgaliyev öz Feysbuk saifesinde bildire ki, Qırım akimiyet hadimleri 8 million olmaycaqnı añlağanlar ve, şu sebepten, 4 mln turist miqdarını kösterip başladılar. O, «Qırımda ep biri kurort sezonı muvafaqiyetsiz çıqmaz», dep yaza ve «bizler, şu sırada, aviayürüşlerniñ indeksatsiyası yardımınen, Rusiyeniñ çoq region sakinleri içün raatlıq imkânı yaratılması neticesinde, 4 milliondan az olmağan turistler miqdarını bekleymiz», - dey.
Tabi ki, böyle vaziyette akimiyet bu yerli biznesten bütün küçüni suvurıp almağa istey, Sergey Aksenov «bu yıl iç bir subyekt vesiqasız çalışmaycaq. Men sizge garantiya berem!» - dep ilân etken edi. O, Respublikada kurort mevsiminde biznesniñ qanun boyunca çalışqanını teşkergen çıqış komissiyalar çalışacağanı işandırdı. «Eger de registratsiyadan keçmegen ticaret noqtalar tursa, ya da kimdir legal olmağan iş alıp barsa, birden, gorsovette bu şeyler boyunca mesül olğan hadim (işten boşatılmaq) ariza yazabile. Kimseni acımamız. Bizler bütün rezervlerni çıqarmaq ve Qırımnıñ iqtisadiyetini kötermek kerekmiz»,- dep qoştı o. – Bizler birevlerniñ qazançlarına qızmaymız, amma olarnı aqlı etmek isteymiz», - dedi.
Akimiyet Qırım kurortınıñ eñ nazik yerine – mekânlar kirağa berilmekke – toqundı. Qırımda ise böyle usulnen 4,5 biñden ziyade mekân saipleri para qazana. Endi aytalar ki, Rusiye qanun boyunca mekânlarnı kirağa bermege yasaq etecek. Er kim, Qırımğa da tesiri olurmı, degen qasevette. Vaziyetni çezmek içün, okkupantlar Ukraina tecribesini ögrenmek kerekler, şu sırada, spetspatent vastasınen çalışmaqnı. Variantlardan biri – kirağa berilgen mekân saiplerine bergi patentini qaytaracaq olalar. Federal bergi hızmetiniñ Qırım vekilligi ve Qırım İqtisadiy inkişafı ve ticareti nazirligi evelki ukrain tecribesini qullanmaq üzerinde çalışa.
Tamam ile bu yerde Qırımnı tutmaq içün Rusiyede sermiya olmağanı aşkâr oldı. Masraflarnı esaplap, nazirlerinden Keriç keçitinden köpürni acele sürette qurmaqnı talap etken Vladimir Pütin, bu yersiz fikiriniñ zarurlığından özü vazgeçti. Ne ise de, bu yıl degil, dep ilân etti o.
Diger taraftan, taliller köstere ki, Qırım bugün 50-den 75% -ce dotatsiyalarnen yaşağan regiondır. Onıñ içün Rusiye ükümeti Qırım özü qazanıp keçinmek kerekligini beyan etti. Amma Moskvada buña özleri de işanmağanları er şeyden belli olıp tura. Şu sebepten, Vladimir Pütin Qırımnı Rusiyeniñ regionlarına yüklemege qararğa keldi. O, Qırım ve Aqyarnıñ içtimaiy-iqtisadiy inkişafı meseleleri boyunca komissiya qurulması aqta ferman imzaladı. 45 adam Rusiyeniñ qaysı bir oblastı Qırımğa sermiya ayıracağını idare etecekler.
Misal içün, Qırımnıñ «Şeer şurası» («Gossovet») Samaranıñ güberniya dumasınen «işbirlik»te olacaq. Zan etsek, Qazan milletlerara meselelerinde pek «tecribeli» olğanını tüşüngenler. Samara ise Konstantinovnı tamam ile qurmağa ögretir. Tula – Keriçke yardım kösterecek – yaqın künlerde ticaret-iqtisadiyat, ilmiy-tehnik ve içtimaiy-medeniy saaları boyunca añlaşma imzalandı. Qırım federal okrugınıñ er bir mektebi ve hastahanesine rusiyeli regionınıñ oña uyğun kefil teşkilâtı pekitilecek.
Medeniyet de öküz alda qalmaycaq. Livadiya sarayında aprel 17 künü Rusiye Medeniyeti yılınıñ tantanalı açıluvı bulundı. Lâkin UNESKO bu yılnı Qırımda İ. Gasprinskiy yılı dep ilân etken edi. Rusiye ükümeti reisiniñ muavini Ölga Golodets beyan etti ki: «Qırımda Rusiye medeniyeti tek saqlanılğan degil de, arttırılğan bile». Lâkin nasıl tarzda Qırım bu işni yapqan edi, müellif añlatmadı.
Aynı zamanda, Rusiyede bu yazda Qırımda bulunmaq havflı olacaq, degen emiş-demişler darqala. Bu emiş-demişlerni yoq etmege «nâşa-Nataşa» yani Qırımnıñ prokurorı Natalya Poklonskayağa buyurdılar. O da öz mütehassıslığını daa bir kere isbat etmekten qaçınmadı: «Kriminogenlik ceetten yarımadadaki vaziyet bayağı eyilişti», − dedi o, rusiyeli diñleyicilerine ve «Bizler eppi, qadimiy Tavridanıñ meydanlığında olğan, vatandaşlarnıñ havfsızlığı ve konstitutsiya aqlarınıñ qorçalanmasını temin etermiz», - dep işandırdı. Lâkin «kriminalğa qarşı küreşte pekingen» «dünyace belli adliyeci» Poklonskaya, şimdiki Qırım asla da «qadimiy Tavrida» olmağanını bilmey eken, amma böyle incelikler Qırım akimiyeti içün emiyetlimi …
Oles Çeremşina, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün