«Tirenüv milini sındırmaq»: Rusiye quvetçileriniñ Qırımdaki maqsadı ne

Soñki yarım yılda Qırımda Rusiye quvetçileri 33 tintüv keçirdi, 156 insannı tuttı, 50 sorğu ve «subet» keçirdi. Bu malümatnı Qırımtatar resurs merkezi işğal altındaki Qırımda insan aqları bozuvlarınıñ talilinde bere. Merkez ekspertleri qayd etkenine köre, Rusiye quvetçileri yapqan areketleriniñ büyük qısmı tamır qırımtatar halqınıñ vekillerinen bağlı. Esabatta «din aqlarınıñ muntazam bozuluvı, qadın aqlarınıñ bozuluvı, SİZO ve apishanelerde tutuv şaraitleriniñ vaziyeti, siyasiy mabüs aqlarınıñ bozuluvı ve Qırımda keçirilgen qanunsız arbiy talimler, yarımada ekologiyasınnı vaziyeti aqqında» aytıla.

İşğal etilgen Qırımda insan aqları nasıl bozula? Aq qorçalayıcı teşkilâtlar buña nasıl cevap bere? Ukraina ve Rusiye akimiyetleri ne yapa?

Bu ve diger aktual mevzularnı Qırım.Aqiqat Radiosınıñ studiyasında «Qırım meselesi» yayınında alıp barıcı Aleksandr Yankovskiy Qırımtatar resurs merkeziniñ reisi Eskender Bariyevnen muzakere etti.

– Malümat toplamaq bu bir mesele, amma umumen bu iş ne içün müim ola ve bu yıl evelkinden ne içün farqlı ola?

– Qırımtatar resurs merkeziniñ ekspertleri azırlağan maruzalarında tek quru malümat toplamay, amma yañı yanaşuvlarnı, işğalcilerniñ areketlerinde olğan tendentsiyalarnı taqip ete ve berile bilecek cevapnı tüşüne. Biz keçken senenen qıyaslaymız: Qırımda işğalciler tarafından repressiyalarnıñ sayısı deñişemi dep baqalar.

Yoq, yıl-yıldan apis cezaları, tutuvlarnıñ sayısı eksilmey, tintüv sayısı ise arta. Bu yıl quvetçiler tintüv keçirgende ateş açıp insannı öldürdi. Elimizde olğan malümatqa köre, tirenüv, quvetçilerge qarşı qorquzuv olmadı. Quvetçiler tarafından silâ qullanılması içün bir sebep körmeymiz. Vekâletten tış areket etildi ve vatandaşlarımıznı qorquzmağa tırışqanlar, dep tüşünemiz. Neticede tintüvge oğrağan insnalarğa qabaatlav çıqarılmadı.

– Tutuvlarnı aytacaq olsaq, insanlarnıñ şahsiyetlerini bilmek içün 8-10 saat tutalar, qanunğa köre tek 3 saat tutmaq mümkün. Böyle adiselerni de tutuv dep sayamız, şunıñ içün mında da artış bar. İlk yarım yılda tenbi vesiqalarınıñ berilüvine de diqqat celp etmege ister edik, vatandaş faalligi olğan künlernen bağlı ihtarlar ola. Bu Taras Şevçenkonıñ doğğan künü – martnıñ 9-ı, fevralniñ 26-sı Qırım ve Aqyar işğaline qarşı tirenüv künü, mayısnıñ 18-i Qırımtatar halqı genotsidiniñ qurbanlarını añma künü, iyünniñ 26-sı Qırımtatar bayraq künü edi. İşğalciler faallerni tenbiley. Bu yarım yılda yarım million rublelik para cezaları çıqarıldı, işğalciler memuriy ceza bermege devam ete ve bücetni toldura ve Qırımda yüksek aylıq olmağan ealini qorquzalar.

Qırımtatar resurs merkeziniñ reisi, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyev

– Toplağan malümatıñız ne ola, qayda yollaysıñız?

– Bu esabat Avropa insan aqları şurasınıñ komissar ofisine yollanıldı. Şimdi baş kâtipniñ maruzası içün malümat azırlanıla. ABD elçihanesine vesiqa yollaymız, ABD Devlet departamentiniñ Qırımdaki insan aqları vaziyetine dair soñki esabatında evelki esabatlarımıznıñ bağlantıları bar. Irqiy ayırımnen bağlı mahsus maruzalar yapılğan universal mehanizmler bar. Rusiye diplomatları Qırımda qırımtatarlarnıñ bütün aqları bar dep, Qırımda qırımtatarca, ukraince ve rusça devlet tilleri ola dep örnek köstergende biz yapqan maruzalarımızda bunıñ sahte olğanını ya da tuvğan tillerniñ qullanıluvında manialar olğanını kösteremiz. Yılnıñ birinci yarısında siyasiy mabüsler qırımtatar tilinde şaatlıq etmege istegende olarğa izin berilmegen adiseler oldı: siyasiy mabüsler sert bir şekilde mahkemeden çıqarılğan, terciman berilmegen edi.

– Yañı bir şey oldımı, keçken yıllarda olmağan şeyler barmı?

– Qadınlar taqip etilgenini qayd ettik. Siyasiy mabüslerniñ ömür arqadaşları ve analarına qarşı tizilgen memuriy protokollarnı qayd ettik. Böylece işğalciler aqaylarınıñ azatlığı oğrunda küreş alıp barğan tirenüv «milini» sındırmağa tırışa. Bunıñ kibi altı adise aqqında ayta bilemiz, daa bıltır keçirilgen bir kişilik narazılıq aktsiyası sebebinden de taqipler bar.

Zeliha, «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» mabüsi Arsen Abhairovnıñ anası bir kişilik narazılıq aktsiyası vaqtında, Qırım, 2020 senesi oktâbr ayı. Nümüneviy fotoresim

– Öldürilgen Ayub (Nabi) Rahimovnıñ apayı ve umumen qorantasına qarşı sert bir adise oldı. Apayı balalarından ayırıldı, onı çetel vatandaşlarını vaqtınca tutuv merkezine yollağanlar, soñra hastahanege alıp ketkenler, onıñ izni olmasa da, qan talilleri, DNA alındı. Bu insaniyetsiz munasebetni köremiz, qadın Ukraina vatandaşı degil, amma bu vaqtınca işğal etilgen topraqta oldı.

– Bazı insanlar qırımtatarları olmayıp, bu olarğa tesir etmez, dep tüşüneler.

– Vladislav Yesipenkonıñ taqdirini misal olaraq ketirem. Taras Şevçenkonıñ abidesine keldi, ertesi künü ise tutuldı. Oña qarşı küç qullanıldı, işkence oldı, bundan evel ise özüni jurnalist olaraq tanıtqanlar onen bağ qurmağa tırıştı. Bu FSB adamları eken, tutulması kerek olğanını olar aytqanlar. «İyegova şaatları», «Hizb ut-Tahrir», «diversant», Ukrainadaki arbiy birleşmeler davalarına diqqat celp etmege isteyim. İşğalciler Qırımda vatandaşlarımızğa qarşı daa sert repressiyalar qullanmaq içün qanunlarını quvetleştirdi. Rusiye muhalifetçisi Aleksey Navalnıyge qol tutuv aktsiyalarından soñ da çoq insan tutuldı. Rusiye vekilleri Qırımda Rusiye quvetçileriniñ repressiv areketlerini qayd etken maruzalarnı yalan dep adlandıra.

Meselâ, Qırımnıñ Rusiye ükümetiniñ reis muavini vazifesinde olğan Dmitriy Polonskiy BM Qırımdaki insan aqlarınıñ bozuluvına dair maruzasını «cinayetke yaqın yalan» dep adlandırğan edi. Halqara teşkilât bu beyanat arfesinde Rusiyeniñ areketlerini takbih etip, yarımadada Ukraina qanunlarını qullanmasına çağırğan edi. Qırımnıñ Rusiye akimiyeti cevap berip, Rusiye qanunlarına riayet etkenini bildirdi ve bütün hulâsalarnı BM komissiyası «üçünci şahıslarnıñ teşkerilmegen şaatlıqları esasında çıqara», dep qoştı.

– Qırım Cemaat palatasınıñ yolbaşçısı, siyasetşınas Aleksandr Formançuk emin ki, BM Halqara cinaiy mahkemesiniñ Qırımdaki insan aqları bozuluvlarınen bağlı qararınıñ ciddiy uquqiy aqibetleri olmaycaq. Rusiye memurları faaliyetimizge böyle cevap bere – olğanlarnı muntazam sürette inkâr ete. Qırımda İnsan aqları bozuluvı saasında vaziyetniñ deñişmesi içün nasıl bir faaliyet olmalı, mesele bu?

– Em Poklonskiy, em Formançuknı şahsen tanıyım, ve böyle laflarını eşitmek hoş degil, amma olar vazifelerini yapa, dep tüşnem. Biz raqam ve köstergiçler içün çalışmaymız, er şeyni kontrol etmege imkânımız yoq, amma sistemlik, tendentsiyalarnı kösteremiz, tasnifini yapamız. Avropa Şurası, ABD Devlet departamentinde çalışqan mütehassıslar tek raqamlarımıznı almaycaq, olar teşkerüvini yapacaq. Maruzalarımızdaki malümat halqara platformalarda seslendirilgen qararlarğa kirsetile, halqara mahkemeler ise itibarlı organlarnıñ malümatına esaslana. Ebet, qararlarnıñ malümatı tevsiye kibi ola, amma mahkeme qararları mecburen yerine ketirilecek.

MALÜMAT: Qırım işğalinden soñ yarımadada çoqusı qırımtatarlar olğan insanlar hırsızlanıp başlandı. Rusiye Tahqiqat komitetiniñ Qırım idaresi «yarımadada qırımtatarlar kütleviy şekilde ğayıp olmay», dep bildirgen edi.

Ukraina Tış işler nazirligi dünya toplulığını işğal altındaki Qırım ve Donbas rayonlarında insanlarnıñ ğayıp olması ve hırsızlanmasına diqqat ayırmasını çağırğan edi.

Rusiye Tış işler naziri Sergey Lavrov işğal etilgen Qırımda insan aqlarınıñ bozuluvına dair laflar uydurıla, dep aytqan edi.

(Metinni İnna Annitova azırladı)

Aleksandr Yankovskiy, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ müellifi ve muarriri​