«Bütün insanlar itibar ve aqlarında serbest ve musaviy doğa. Episine aqıl ve vicdan berile ve biri-birine qardaş kibi baqmalılar», – dep aytıla 1948 senesi dekabrniñ 10-nda BM aza devletleri qabul etken Dünya insan aqları beyannamesiniñ birinci maddesinde. Teşkilât azaları bu qıymetlerni qorçalamalı, amma Qırımda bu yoq. 2014 senesi Rusiye Qırımnı işğal etip qanunsız bir şekilde ilhaq etken soñ yerli sakinler ayırım ve repressiyalarğa oğrap başladı. Yarımada işğaliniñ onuncı yılında Qırım.Aqiqat «Qanunsızlıqnıñ on yılı» maqalelerini derc etip başlay. Ep biri keçken on yılda Qırımda bozulğan temel insan aqlarından birine bağışlanacaq.
Azatlıq ve şahsiy tiyilmemezlik insan aqları beyannamesinde ayat aqlarınen bir maddege kirsetilgen. Bu olarnıñ bu qıymetler sistemasında teñ olğanını qayd etmek içün yapıldı. Olarsız normal bir ayat olmaycaq. Qırım ilhaqınıñ on yılı içinde Rusiye akimiyeti bu temel aqqını çeşit yollarnen bozdı. Sebebi ne ve böyle esnaslar ne qadar büyük oldı – bu maqalede oquñız.
İnsan hırsızlavları
Azatlıq ve şahsiy tiyilmemezlik aqqınıñ eñ sert bozuluv şekillerinden biri hırsızlav ola. Rusiye akimiyeti insannı tutqanını tanımayıp, bulunğan yerini aytmay – buña hırsızlav deyler. Zarar körgenler qanunğa köre imaye etilmey.
«Media zona» leyhasınıñ malümatına köre, ilk dört yılda aq qorçalayıcılar 43 hırsızlavnı qayd etti, 18 insan öyle de tapılmadı. İlhaqnıñ on yılı içinde yarımadada eñ az üç çeşit hırsızlav qayd etildi.
İnsanlarnı hırsızlap sorğuğa çekeler, çoqusı allarda işkencege oğratalar, soñra ise azat eteler. Birincilerden biri 2014 senesi martnıñ 20-nde 7 vatandaşnıñ ve bir arbiyniñ Aqmescit arbiy komissarlığınıñ mağazından azat etilüvi oldı. Yaqında olğan adiselerden biri – qırımtatar cemaat faali Ruslan Lümanovnıñ 2023 senesi mayıs ayında maşinasından hırsızlanuvı oldı.
ekinci çeşit hırsızlavda insan belli bir vaqıttan soñ tahqiqat izolâtorında tapıla. 2014 senesi mayıs ayında ilk adiselerden biri «Sentsov davasınıñ» mabüsleri oldı, yaqında olğanlardan – vatandaş jurnalisti İrına Danılovıçnıñ hırsızlavı, FSB hadimi Oleg Savçenkonıñ aytqanına köre, Danılovıç apiske alınmazdan evel bir afta devamında öz isteginen FSB binasında qaldı ve kerek olğan er şeyi temin etildi.
Eñ qorqunçı üçünci hırsızlav çeşiti ola – ğayıp olğar arasında başqa bir malümat yoq. Birinci qurbanlar arasında 2014 senesi mart ayında ğayıp olğan Euromaydan faalleri Valeriy Vaşçuk, İvan Bondarets ve Vasiliy Çernış, ilhaqtan eki aydan soñ hırsızlanğan Timur Şaymardanov ve Seyran Zinedinov. Yaqında olğan adiselerden – 2023 senesi noyabr ayında qırımlı musulmanlar Server Aliyev ve Farhad Soliyev hırsızlandı, yüz künden berli olardan bir haber yoq.
Kütleviy tutuvlar
Belli yerlerde bulunğan qırımlılarnı azatlıqtan marum etüvni Rusiye uquq qoruyıcıları 2016 senesi mayıs ayında başlattı. O vaqıt yüzge yaqın kişi Yaşlıq qasabasınıñ camisinde uquq qoruyıcılar tarafından tutuldı, bir qaç on insan ise Kezlev bazarında tutuldı.
Kezlev camisi. Qırım, 2020 senesi
O yıl dekabr ayında OMON Aqmescitteki «Privoz» bazarında insanlarnı tuttı, 2017 senesi aprel ayında ise Aqmescit merkeziy bazarında tahminen 70 insannı tuttı. 2021 senesi yanvar ayında eñ az on kişi Aqmescitniñ merkeziy soqaqlarında tutuldı, o künü Rusiye şeerlerinde muhalifetçi Aleksey Navalnıyge qoltutuv aktsiyası keçirilgen edi.
Bu tek bir qaç misal, qırımlılar yañlış vaqıtta yañlış yerde olğanları içün tutuldı.
Uquq qoruyıcılar tintüv keçirgen yerlerde ya da siyasiy sebepli davalar baqılğan mahkeme binaları ögünde lâqayt qalmağan vatandaşlarnıñ kütleviy tutuluvını da aytmaq mümkün. İlk sefer 2017 senesi fevral ayında Bavurçı qasabasında qırımtatarlar tutuldı, anda insanlar yerli faal Marlen Mustafayevniñ evinde keçirilgen tintüvge kelip başlağan edi.
Bir qaç aydan soñ tahminen 20 insan FSB binası ögünde tutuldı, anda insanlar hırsızlanğan qırımtatarı Rinat Paralamovnı qıdırmağa keldi. Daa sekiz kişi Bağçasarayda uquq qoruyıcılar tintüv keçirgen evler yaında tutuldı. 2018 ve 2019 seneleri tintüv yerlerinde toplaşqan insanlar tutulğan eñ az eki adise qayd etilgen edi.
Amma büyük dalğan 2021 senesi oldı, beş ay içinde uquq qoruyıcılar altı kere kütleviy tutuv yaptı, aman-aman 180 kişi zarar kördi. Büyük istilâğa qadar böyle devam etti – eki ay içinde eki dalğa ve 18 tutuv. Soñra cenkniñ birinci yılınıñ soñuna qadar uquq qoruyıcılar kütleviy tutuvlardan vazgeçti ve tek 2023 senesi yanvar ayında kene başladı.
Keçken sene devamında mahkemeler ögünde eñ az 58 insan tutuldı. Qayd etmeli ki, iç birinde tutuv sebebi yoq edi, çatışma ya da soqaqlarnı blok etüv kibi bir şey olmadı, bir şey yapqanları içün degil, bu yerde olğanları içün tutulğanlar. Bundan ğayrı, Rusiye gvardiyası azatlıqnı sıñırlav qaideleri ve nizamını tertip etken Rusiye qanunlarınıñ talaplarına bir vaqıt uymay. Bular kütleviy tutuvlarnıñ sebepsiz ve qanunsız olğanını köstere.
Yat yerge!
Azatlıq ve şahsiy tiyilmemezlik aqqınıñ bozuluvı arasında diger şekiller de bar, cep telefonlarınıñ teşkerilüvinden başlap sebepsiz apis cezalarına qadar. Lâkin büyük istilâ başlanmasınen ve bu areketlernen razı olmağan qırımlılarnıñ taqip etilüvinen bağlı meyil diqqat celp ete.
Александр Савицкий
Qırım.Aqiqat yaltalı Aleksandr Savitskiyniñ tutuluvı aqqında tarif etken edi. Videoda onı yerge yatqızıp, qollarını «Yat yerge!» sözlerinen bağlaylar. Bu insannıñ yapqanları, şübheli olğan cinayeti (Rusiye ordusını itibardan tüşürüv) oña qarşı yapılğan zorbalıqnı aqlamağan edi. Rusiye uquq qoruyıcıları Rusiye Federatsiyasınıñ «Polis» qanunına riayet etip, özüni tanıtmaq, tutulğanınıñ sebeplerini añlatmaq, aq añlatmaq yerine sert zorbalıq qullanğan onlarnen adise bar. Meselâ, Yedi-Quyudan Andrey Dibrova tutulğanda töşeginde elektroşokernen uruldı, Yalta sakini Natalya Golokolosovaya yerge yatqızılıp köteklendi.
Rusiye uquq qoruyıcılarınıñ insan aqları qanunlarına riayet etmegenini ve qırımlılarnıñ minimal şahsiy tiyilmemezlik kefaletleri olmağanını qayd etmek içün bu sebepsiz zorbalıq içtimaiy ağlarda numayış etile.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.