1944 senesi mayısnıñ 18-20-nde NKVD-NKGB mahsus tedbirleri vaqtında Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Urağa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malümatqa köre – 194 111 insan). 2004-2011 seneleri Qurultaynıñ Mahsus komissiyası «Unutma» umumhalq aktsiyasını keçirip, sürgünlik şaatlarınıñ 950-ge yaqın hatırlavını topladı. Qırım.Aqiqat arhivlerdeki hatıralarnı derc ete.
Men, Dilâra Ametova (Seydametova), 1932-nci yılda dekabr 18-inde Aqmescit rayonınıñ Beşüy köyünde çoq balalı qorantada doğdım. Qorantamızda yedi bala bar edi, sekizinci ana-babasınıñ ve ağalarınıñ ölüminden soñ biznen ösken Sedat edi.
Sürgünlikte biz Taşkentniñ çeşit-türlü rayonlarına tüştik, soñra "Dalverzin-2" sovhozınıñ 6-ncı bölüginde toplandıq. Sürgünlikniñ ilk aylarında yedi adamnı defn ettik. Dört oğlan - menim eki doğmuş ağa-qardaşlarım - Begovat ve Leninabad komendaturaları arasında ğayıp oldı.
Beşüy köyü Qırımda almanlar tarafından yaqılğan ilk köy edi, çünki sakinleri partizanlarğa yardım ete edi. Qartbabamnıñ Aqmescitte evi bar edi, biz anda köçtik, başqaları - soylarına, partizanlarğa. Evsiz olğanlar ve gizlenip yetiştirmegenlerni, gestapo tarafından qaravullanğan Kantarnaya ve Subhi soqaqlarındaki mekteplerge yerleştirdiler.
Qırım azat etilgeninden soñ sovet askerleri babamnıñ üç doğmuş ağa-qardaşını degerli eşyaları ile evden alıp ketti. Yedi künden soñ eki ağasınıñ cesetleri tapıldı, yigirmi üçünci künde başına kirsetilgen çuval ile üçüncisini Salğırdan çıqarıp aldılar. Mahkeme ve tahqiqat olmadan öldürdiler.
Böyle oldı ki, 1944-ünci senesi mayıs 18-inde ana-babamnı Aqmescitten, tatamnen bizni ise Besüy köyünden sürgün ettiler
Bütün bularnı ağır qabul etkenim içün, meni tatamnen ve qomşularnen beraber Beşüyge evlerni tiklemege yolladılar. Ve böyle oldı ki, 1944-ünci senesi mayıs 18-inde ana-babamnı Aqmescitten (adres: Krivoy aralıq, 3), tatamnen bizni ise Besüy köyünden sürgün ettiler.
Ana-babam Özbekistannıñ Begovat rayonına, "Dalverzin-2" sovhozına, 6-ncı bölükke tüşti, tatamnen men ise Pskentke, "Domkurgan" kolhozına, men 12 yaşında edim, tatam ise - 16 yaşında. Mirzaçul rayonındaki kolhozdan bitamnı, 6 yaşındaki bala ile sovet banditleri tarafından atılğan emcemniñ apayını ve başqa öldürilgen emcemniñ üç balası ile apayını ketirdiler.
Doğmuş alam aqayı ve dört balasınen Sverdlovsk vilâyetine, Nijniy Tagil şeerine tüşti. Anda sürgünlikniñ ilk aylarında onıñ aqayı ve bir balası elâk oldı. Onıñ eki balası - menim eki doğmuş ağam ve tatam - Samur ve Abdulla Abselâmovlar - ana-babamnen bir mahsus qasabağa tüşti.
1944 senesi sentânr 9-ında hastahanede dizenteriyadan bitam keçindi. 1944 senesi dekabr 3-ünde 37 yaşındaki tizem öldi. 1945 senesi yazda 36 yaşındaki üç bala anası yengem vefat etti.
Babam, doquz adam kömmek kerek olğan künleri olğanını ayta edi, amma ekseriyette er kün 3-5-7 adam defin etile edi
Altıncı bölükke kelgenden soñ babam bölük reberi - komendant olaraq tayin etildi. Ölgenler çoq olğanı içün, oña araba, eki ögüz ve eki işçini berdiler. Onıñ vazifesi ölülerni toplap kömmek edi. Bunı saba erte başlap aqşamğa qadar, raatlıq künlersiz, çoq ay devamında yapmağa mecbur edi. Babam, doquz adam kömmek kerek olğan künleri olğanını ayta edi, amma ekseriyette er kün 3-5-7 adam defin etile edi.
Qoranta-qoranta öle ediler, mıtlaq da yalı boyundaki Üsküt, Qapsihor, Otuz, Demirci, Mishor, Ğurzuf köylerden adamlar. Olar dizenteriya, malâriya, açlıq, sıcaqtan öle edi. Olarnıñ ayaqları, bedenleri şişe edi.
Suv arıqlardan ve havuzlarda kirli, bulançıq edi. Havuzlarda o keçken yıldan berli edi, içinde yaldağan bir şeyler bar edi. O künlerde qaynatmaq şey ve yer yoq edi! Ve başqa suvğa ve ilklimge alışqan adamlar suvsağanda yanlarında olğan suvnı içe edi.
Riza ve Zaur Leninabaddan çıqtılar, amma Begovatqa barıp çıqmadılar. Bu 1944-45 yılları - komendant rejimi vaqtında edi
Dört eki doğmuş ağa-qardaşım ğayıp oldı, yoq oldı ya da elâk oldı. Abdulla Abselâmovnı Taşkentke FZOğa aldılar: ondan soñ onı kimse körmedi, qıdıruv neticesiz oldı. Onıñ qardaşları Cebbar ve İbragim Abselâmovlarnı Pskentke bala evine berdiler, anda yanğın oldı, balalar türlü bala evlerine tüşti. İbragim qayttı, Cebbarnı alâ daa tapıp olamaymız. Başqa emcemniñ eki balası Riza ve Zaur (olar üç bala edi, küçügi bizde qaldı ve alâ daa sağ) bizim ve Leninabad (anda tizeleri yaşay edi) arasında yürgende ğayıp oldı. Leninabaddan çıqtılar, amma Begovatqa, emceme ve ağama barıp çıqmadılar. Bu 1944-45 yılları - komendant rejimi vaqtında edi.
Babam Seydamet Afuzovnıñ bütün müessise ve organlarda yapqan qıdıruvları neticesiz qaldı. Babam partizanlarnıñ faal yardımcısı edi. Onı partizanlarnıñ başlığı tanıy edi ve bunıñ aqqında vesiqalar daa Qırımda, sürgünlikte evel berilgen edi. Onıñ içün onıñ üç qardaşını öldurgen qatillerni daa 1944-te qıdırıp başladılar ve 1945-te olarnı tutıp, mahküm ettiler. Amma biz sovet urbasında askerlerni kördik de!
Bizni, tuvğanlarnı, aselet ayırdılar. Sürgünlikten bir ay evel aqaylarnıñ episini emek ordusına çağırttılar
Tasavvur etkeniñizni isteyim: bir azbarda yaşağan soylar çeşit-türlü yerlerge sürgün etildi: bir qoranta - Sverdlovsk vilâyetinde, başqaları - tatamnen men - Pskentte, üçüncileri - Mirzaçülde, dörtüncileri - "Dalverzin-2" sovhozında, 6-ncı bölükte, Sudaq ve Yalta sakinlerinen beraber. Bizni, tuvğanlarnı, aselet ayırdılar. Sürgünlikten bir ay evel aqaylarnıñ episini emek ordusına çağırttılar.
Men 16 yaşındaki tatamnen ketken vagonda qundaq balanen bir qadın bar edi. O, sürgünlikten evel, üç ve beş yaşındaki eki balasını qaldırıp, köyden ağasına ölecek anasını yoqlamağa keldi, o apayçıq vagonda aqıldan taydı. Ölgen balasını elinden almağa istegenler, bunı yapıp olamadı. Konvoir vagonğa kirdi, o balanı zornen elinden tutıp aldı ve alıp ketti.
Başqa ölgen qartnı vagondaki adamlar kömmege istediler, kim ne yapacağını añlaştılar, er turaqta kelişken yer qıdıra ediler. Er şeyni taptılar ve azırladılar: qumannı da, eki leskerni de, cesedini alıp çıqtılar. Bunı bilgen konvoirler er kesni aydadı ve eşelon tezden köçti. Cesedni almağa razı olmadılar. Bu nedir, ayvanlıq degilmi?
Pamuq tarlalarında aftanıñ yedi künü tañdan qaranlıqqace olğan işimizni tasvirlemeycegim. Bölügimizde Şuma köyünde eki oğulnıñ anası Fatma Bekirova degen bir qadın bar edi. Sürgünlikten evel mayıs 16-sında o Aqmescitke aqayı İbraim Ametovnı, Tamande yerleşken ordunıñ kapitanını, ozğarmağa keldi. Oña 1944 senesi mayıs 18-ine qadar altı künlük tatilni berdiler. O Şumağa qaynatalarına keldi, apayı, oğlunıkördi ve Sudaqqa ağasına ketti. 1944 senesi mayıs 16-sında Aqmescitke tatasına keldi, apayı ve tatası onı mayıs 17-sinde Keriç tarafına ozğardı. Balalar onıñ ana-babasınen beraber şimalge, Novaya Lâlâ şeerine tüşti. Bekirov ağa-qardaslar ise Samarqand vilâyetine tüşti ve soñra onı özüne çağırttı. O "Dalverzin-2" sovhozında bizim yanımızda yaşadı.
Aqayım yazıp qoyğan şeadetnamemni oqudım ve imzaladım.
(2009 senesi sentâbrniñ 5-inde yazılıp alınğan hatırlavlar)
Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini yeñüv Mahsus komissiyasınıñ reis muavini azırladı