Lübov Çijova
Qırımtatar milliy referendumnıñ keçirilmesi aqqında mesele aprel 15 kününe qadar çezilmek kerek. Bunı azatlıq Radiosına Meclis (resmiy olmağan parlament) reisniñ muavini Nariman Celâl bildirdi.
Bundan evel qırımtatar halqı liderlerinden biri Mustafa Cemilev BMT-de Qırımda mart 16 künü keçirilgen referendum "tsinik ve saçma" olğanını beyan etti. Mart 29 künü Bağçasarayda Qurultay devamında Meclis reisi Refat Çubarov Qırımtatar cumhuriyetini meydanğa ketirmek planları aqqında bildirdi. Çubarovnıñ añlatqanına köre, qırımtatarları Rusiye Federatsiyasınıñ ve devletniñ regional subyektleriniñ Anayasasını ögrendiler ve öz kelecegini belgilemek aqqını talap etmege qarar aldılar.
Qırımtatarlar angi devlet erkânında cumhuriyetni meydanğa ketirecekleri ve onıñ sıñırlarını Çubarov belgilemedi. O, cumhuriyetni teşkil etmek aqqı halqara qanunlarına esaslanacağını bildirdi. Meclis bu mevzuda Rusiye, Ukraina, em de BMT, Avropa Şurası ve diger halqara teşkilâtlar ile muzakerelerni alıp baracaq olacağı belli oldı.
Bağçasaraydaki Qurultayda Rusiye müftiyler Şurasınıñ reisi Ravil Gaynutdin ve Tatarstan Prezidenti Rustam Minnihanov buluna ediler. O, qırımtatar yetekçilerine bütün meselelerni muzakere etmek maqsadında Rusiye yolbaşçılarınen körüşmege yardım etmege vade etti.
Qırımtatarlar keleceklerini belgilev meselesini nasıl etip çezeceklerini Azatlıq Radiosına Meclis reisinin muavini Nariman Celâl añlattı:
– Bugünde bügn qırımtatar halqı kergin vaziyetke oğradı. Biz olğan printsip ve işançlarımızğa baqmadan, Qırım de-fakto bulunğan alda, qırımtatarlarnıñ aqlarını qorçalaycaq, telükesizligini temin etecek qararlarnı almağa mecburmız. Ukraina Rusiyeniñ razılığı olmadan, şimdikivaqıtta, Qırımda öz qararını keçirip olamay. Bundan sebep, uzun ve kergin muzakerelerden soñ, qırım ükümetiniñ erkânına öz vekillerimizni yollamağa niyetlendik. Bizim semetdeşlerimiz istegeni kibi, bu şahıslar Mecliske pek te bağlı degiller. Bu istekleri qısmen yerine ketirildi. Qırım ükümeti reisiniñ muavini vazifesine iş-adamı, Rusiye vatandaşı, ATR telekanalınıñ yolbaşçısı Lenur İslâmov tevsiye etildi. Daa bir vazifege Meclis reisniñ muavini Zaur Smirnov yolanıldı.
Siz qırımtatarlar arasında milliy referendumnı keçirmege isteyler. Nasul sualler qoyacaqsıñız?
– Referendum mevzusı daa baqılmaqta. Aprel 1 künü Meclisniñ toplaşuvında tek ükümetke yollanılacaq namzetlerni belgiledik. Aytmaqçe, bizim qararımız, qırımda bizim irademizge qarşı yüz bergen vaqialarnıñ qabul etilmesinen bağlı degil. Ve Meclis azalarından ibaret, eki iş gruppasını teşkil etik. Olardan biri qırımtatar halqını keledejkni belgilemek aqqınen bağlı Rusiye, Ukraina ve qırım qanunlarını ögrenecek. Ekincisi, referendumnıñ keçirilmesinen bağlı tekliflerni berecek. Şimdiki vaqıtlar insanlar çalışalar, soñunace er şey nasıl olacağı belli degil.
Qırım akimiyeti organlarına qırımtatarlarnıñ kirsetilüvi meselesi boyunca muzakerlerde Tatarstan Prezidenti Rustam Minnihanov iştirak etti. Nasıl oldı ki, o, Qırımnı kendi menfaatlarını keçire bilecek yarımada olaraq qabul etip başladı ve bu vaziyetke kirişüvi nasıl añlatıla?
– Rustam Minihanov qırımğa üç kere keldi, bundan soñ Vladimir Pütinnen körüşti, Tatarstannıñ diger fahriy vekilleri ve din adamları da keldi. Rusiye müftiyleri Şurasınıñ şeyh Ravil Gaynutdinniñ ziyareti bizim içün müim oldı, biz oña özümiz teşebbüs kösterdik. Tatarstanda yaşağan tatarlar ve qırımtatarlar arasındaki qardaşlıq bağları pek qaviy da degil. Qazan tatarları bizlerni qardaş halq kibi tanığanlarına biz qarşı degilmiz, bunda yaramay şey yoq. Amma, aynı zamanda Rusiye areketleriniñ asıl manasını biz añlaymız. Er areketi, qararında öz menfaatlarını köz ögüne alalar, neticede qırımtatar halqına fayda tiyse biz qarşı olmaycaqmız.
Yerli mühbir Dilâver Osman emin, qırımatatarlar Rusiye grajdanları olmağa istemeyler, amma ekseriyetniñ iradesine boysunmağa mecbur:
– Qırımda olıp keçken referendumda qırımtatarlarnıñ ekseriyeti iştirak etmegenini köz ögüne alsaq, halqnıñ buña olğan munasebetini añlamaq mümkün. Onıñ içün, angi status ve angi devlette özlerini tasavvur etkenleri aqqında cevaplarını aldıq desek, yañlış olmaz. Qırımtatalar özleri referendumnı keçirgen soñ, bu cevap daa tolu olacaqtır.
Tasavvur eteyik, qırımtatar referendumı ötkerile ve adamlarnıñ ekseriyeti Rusiyede yaşamağa istemegenini köstere. Qırımtatarlar ne aytalar, devamı ne olacaq?
– Er şey qırımtatarlarğa bağlı olsa edi, bu mesele qolayca al olunur edi. Amma, yazıq ki, meselelerniñ çoqusı ekseriyetniñ faydasına çezile. Qırımda ekseriyetni rus tilli eali teşkil etti. Ammma, bizim referendumımmız Qırımdaki vaziyetke tesir etken, – Rusiye, Ukraina ve halqara teşkilâtlarına bir işaret olur.
Rusiye, bu vaqıtta ise, Qırım şeerlerine atalıq yapacaq ola. Sergey Aksönovnıñ sözlerine esaslanğan «Krıminform» bildirgenine köre, qırımnıñ er rayon ve şeerini Rusiyeden ayırı subyektler köz etecekler. Tatarstan Bağçasarayğa yardım etecek, Moskva – Aqyarğa, Krasnodar ülkesi Keriçni, Tümen vilâyeti – Aq-Şeyh rayonına, Başqurtistan Qarasuvbazar rayonı destekleycek. Leningrda vilâyeti Aqmescit rayonına, Lipetsk vilâyeti Or Qapu regionına yardım qolunı uzatacaq. Destek nasıl şekkilde kösterilecegi bildirilmey, amma, Rusiye akimiyeti tekrar-tekrar aytıp bergen gumanitar yardımı aqqında söz yürütiledir.
Qırımtatar milliy referendumnıñ keçirilmesi aqqında mesele aprel 15 kününe qadar çezilmek kerek. Bunı azatlıq Radiosına Meclis (resmiy olmağan parlament) reisniñ muavini Nariman Celâl bildirdi.
Bundan evel qırımtatar halqı liderlerinden biri Mustafa Cemilev BMT-de Qırımda mart 16 künü keçirilgen referendum "tsinik ve saçma" olğanını beyan etti. Mart 29 künü Bağçasarayda Qurultay devamında Meclis reisi Refat Çubarov Qırımtatar cumhuriyetini meydanğa ketirmek planları aqqında bildirdi. Çubarovnıñ añlatqanına köre, qırımtatarları Rusiye Federatsiyasınıñ ve devletniñ regional subyektleriniñ Anayasasını ögrendiler ve öz kelecegini belgilemek aqqını talap etmege qarar aldılar.
Qırımtatarlar angi devlet erkânında cumhuriyetni meydanğa ketirecekleri ve onıñ sıñırlarını Çubarov belgilemedi. O, cumhuriyetni teşkil etmek aqqı halqara qanunlarına esaslanacağını bildirdi. Meclis bu mevzuda Rusiye, Ukraina, em de BMT, Avropa Şurası ve diger halqara teşkilâtlar ile muzakerelerni alıp baracaq olacağı belli oldı.
Bağçasaraydaki Qurultayda Rusiye müftiyler Şurasınıñ reisi Ravil Gaynutdin ve Tatarstan Prezidenti Rustam Minnihanov buluna ediler. O, qırımtatar yetekçilerine bütün meselelerni muzakere etmek maqsadında Rusiye yolbaşçılarınen körüşmege yardım etmege vade etti.
Qırımtatarlar keleceklerini belgilev meselesini nasıl etip çezeceklerini Azatlıq Radiosına Meclis reisinin muavini Nariman Celâl añlattı:
– Bugünde bügn qırımtatar halqı kergin vaziyetke oğradı. Biz olğan printsip ve işançlarımızğa baqmadan, Qırım de-fakto bulunğan alda, qırımtatarlarnıñ aqlarını qorçalaycaq, telükesizligini temin etecek qararlarnı almağa mecburmız. Ukraina Rusiyeniñ razılığı olmadan, şimdikivaqıtta, Qırımda öz qararını keçirip olamay. Bundan sebep, uzun ve kergin muzakerelerden soñ, qırım ükümetiniñ erkânına öz vekillerimizni yollamağa niyetlendik. Bizim semetdeşlerimiz istegeni kibi, bu şahıslar Mecliske pek te bağlı degiller. Bu istekleri qısmen yerine ketirildi. Qırım ükümeti reisiniñ muavini vazifesine iş-adamı, Rusiye vatandaşı, ATR telekanalınıñ yolbaşçısı Lenur İslâmov tevsiye etildi. Daa bir vazifege Meclis reisniñ muavini Zaur Smirnov yolanıldı.
Siz qırımtatarlar arasında milliy referendumnı keçirmege isteyler. Nasul sualler qoyacaqsıñız?
– Referendum mevzusı daa baqılmaqta. Aprel 1 künü Meclisniñ toplaşuvında tek ükümetke yollanılacaq namzetlerni belgiledik. Aytmaqçe, bizim qararımız, qırımda bizim irademizge qarşı yüz bergen vaqialarnıñ qabul etilmesinen bağlı degil. Ve Meclis azalarından ibaret, eki iş gruppasını teşkil etik. Olardan biri qırımtatar halqını keledejkni belgilemek aqqınen bağlı Rusiye, Ukraina ve qırım qanunlarını ögrenecek. Ekincisi, referendumnıñ keçirilmesinen bağlı tekliflerni berecek. Şimdiki vaqıtlar insanlar çalışalar, soñunace er şey nasıl olacağı belli degil.
Qırım akimiyeti organlarına qırımtatarlarnıñ kirsetilüvi meselesi boyunca muzakerlerde Tatarstan Prezidenti Rustam Minnihanov iştirak etti. Nasıl oldı ki, o, Qırımnı kendi menfaatlarını keçire bilecek yarımada olaraq qabul etip başladı ve bu vaziyetke kirişüvi nasıl añlatıla?
– Rustam Minihanov qırımğa üç kere keldi, bundan soñ Vladimir Pütinnen körüşti, Tatarstannıñ diger fahriy vekilleri ve din adamları da keldi. Rusiye müftiyleri Şurasınıñ şeyh Ravil Gaynutdinniñ ziyareti bizim içün müim oldı, biz oña özümiz teşebbüs kösterdik. Tatarstanda yaşağan tatarlar ve qırımtatarlar arasındaki qardaşlıq bağları pek qaviy da degil. Qazan tatarları bizlerni qardaş halq kibi tanığanlarına biz qarşı degilmiz, bunda yaramay şey yoq. Amma, aynı zamanda Rusiye areketleriniñ asıl manasını biz añlaymız. Er areketi, qararında öz menfaatlarını köz ögüne alalar, neticede qırımtatar halqına fayda tiyse biz qarşı olmaycaqmız.
Yerli mühbir Dilâver Osman emin, qırımatatarlar Rusiye grajdanları olmağa istemeyler, amma ekseriyetniñ iradesine boysunmağa mecbur:
– Qırımda olıp keçken referendumda qırımtatarlarnıñ ekseriyeti iştirak etmegenini köz ögüne alsaq, halqnıñ buña olğan munasebetini añlamaq mümkün. Onıñ içün, angi status ve angi devlette özlerini tasavvur etkenleri aqqında cevaplarını aldıq desek, yañlış olmaz. Qırımtatalar özleri referendumnı keçirgen soñ, bu cevap daa tolu olacaqtır.
Tasavvur eteyik, qırımtatar referendumı ötkerile ve adamlarnıñ ekseriyeti Rusiyede yaşamağa istemegenini köstere. Qırımtatarlar ne aytalar, devamı ne olacaq?
– Er şey qırımtatarlarğa bağlı olsa edi, bu mesele qolayca al olunur edi. Amma, yazıq ki, meselelerniñ çoqusı ekseriyetniñ faydasına çezile. Qırımda ekseriyetni rus tilli eali teşkil etti. Ammma, bizim referendumımmız Qırımdaki vaziyetke tesir etken, – Rusiye, Ukraina ve halqara teşkilâtlarına bir işaret olur.
Rusiye, bu vaqıtta ise, Qırım şeerlerine atalıq yapacaq ola. Sergey Aksönovnıñ sözlerine esaslanğan «Krıminform» bildirgenine köre, qırımnıñ er rayon ve şeerini Rusiyeden ayırı subyektler köz etecekler. Tatarstan Bağçasarayğa yardım etecek, Moskva – Aqyarğa, Krasnodar ülkesi Keriçni, Tümen vilâyeti – Aq-Şeyh rayonına, Başqurtistan Qarasuvbazar rayonı destekleycek. Leningrda vilâyeti Aqmescit rayonına, Lipetsk vilâyeti Or Qapu regionına yardım qolunı uzatacaq. Destek nasıl şekkilde kösterilecegi bildirilmey, amma, Rusiye akimiyeti tekrar-tekrar aytıp bergen gumanitar yardımı aqqında söz yürütiledir.