Koronavirus sebebinden ilân etilgen karantin vaqtında Ukraina Yuqarı Radası angi Qırım meselelerinen oğraşa? Aq qorçalayıcılar diskriminatsion dep adlandırğan qanunlar ne vaqıt lâğu etilecek, qırımtatar milliy-territorial muhtariyetinen bağlı anayasa tüzetüvleri ne vaqıt kirsetilecek ve qırımlı siyasiy mabüsler ne vaqıt azat etilecek? Ukraina yarımadanı işğalden qurtarmaq içün ne yapa bile?
Bu ve diger suallerge Qırım.Aqiqat Radiosınıñ studiyasında alıp barıcı Elvina Seitbullayevanen beraber «Ses» fraktsiyasınıñ Ukraina halq deputatı, Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ vekili Rustem Umerov cevap bere.
– Karantin vaqtında halq deputatlarınıñ rejimi nasıl?
Esasen online rejiminde çalışamız
– Yuqarı Rada komitetlerde çalışmağa devam ete, nevbetten tış toplaşuvlarda körüşemiz. Devlet bücetiniñ tüzetüvlerini qabul etkenimizni kördiñiz. Esasen online rejiminde çalışamız. İnsan aqları komitetimiz yaqında semereli bir toplaşuv ötkerdi. Qanunlarnı qayd etemiz, bütün dijital aletlerni qullanamız. Kün tertibimizde çeşit-çeşit meseleler bar.
– Dünya iqtisadiy buhranı ve koronavirus pandemiyası vaziyetinde Ukraina ve dünya işğal etilgen Qırım mevzusınen oğraşamı, sizce?
Qırımtatar halqınıñ ve umumen tamır halqlarnıñ statusınen bağlı qanun leyhaları bar
– Kerçekten, dünya böyle bir şey daa körmedi, bütün halqara toplulıq içün bir sınavdır. Mında, Ukrainada müessiselerdeki qısqartuvlarnı yavaşlatıp olsaq, büyük bir plüs olacaq. İnsanlarnıñ çalışması ve aylıq alması pek müimdir. Ne yazıq ki, şimdi karantin sebebinden qırımtatar milliy-territorial muhtariyetinen bağlı munaqaşa zayıfladı, amma kün tertibinden onı çıqarmadılar. Qırımtatar halqınıñ ve umumen tamır halqlarnıñ statusınen, Ukraina Anayasasına kirsetilecek deñişmelernen bağlı qanun leyhaları bar. Birisi bu meselelerni toqtata, muzakere etmege istemey, dep tüşünmeyim. Er şey kete, amma kün tertibi bar. İlk evelâ tamır halqlar qanun leyhasını, soñra qırımtatar halqınıñ statusı qanun leyhasını muzakere etmege planlaştıramız, ve bundan soñ anayasa tüzetüvleri meselesine keçmege niyetlenemiz. Bu meselelerge mania olğan insanlarnı daa körmedim.
Rustem Umerov
– Qırımda quru bir qış ve baar oldı. Qurğaqlıq sebebinden qırımlılar esas Ukrainağa çıqacaq olsa, memleket olarğa nasıl yardım etmege azır?
– Biz vatandaşlarımıznı bölmeymiz. Er kes esas topraqqa kelip, istegen yerde yerleşe bile. Tehnik noqtaiy nazarından baqsaq, insanlarnı yerleştirmek içün bir sıra leyha bar, olarğa qoltutmaq mümkün edi. Amma yarın qurğaqlıq sebebinden qırımlılar kütleviy şekilde kelecek, dep tüşünmeyim.
– Esas Ukrainadaki müessiselerde hızmet körmek içün qırımlılardan alâ daa memleket içinde köçip kelgenlerine dair vesiqalarnı talap eteler. Bunı nasıl çezmek mümkün?
Vatandaşlarımıznıñ bir qısmı özüni ekinci sınıf vatandaşı olaraq is etmesini istemeymiz
– Komitetimizde qırımlılarnı Ukraina rezidentleri olaraq saymağan «Qırım» serbest iqtisadiyat alanı» diskriminatsion qanunını ğayrıdan baqmaq içün bir gruppa qurdıq. Al-azırda cemaat teşkilâtları, aq qorçalayıcılar, Ukraina prezidentiniñ Qırımdaki daimiy temsilciliginen beraber bu qanunnı lâğu ettirmek içün çalışamız. Bu meseleni online rejiminde muzakere etemiz ve bir buçuq ay içinde belli bir qararlar teklif etermiz, dep tüşünem. Qanun tek qırımlılarnıñ statusına degil, diger saalarğa da tesir ete, mesele bu. Bir aktnı lâğu etsek, digerlerniñ vaziyetini zorlaştırmamalımız. Meraqlı olğan bütün taraflarnı celp etemiz. Elbette, vatandaşlarımıznıñ bir qısmı özüni ekinci sınıf vatandaşı olaraq is etmesini istemeymiz.
– Yaqında Rusiye prezidenti Vladimir Putin çetel vatandaşları ve çetel şirketleri topraq damartılarına saip olamaycaq topraqlar cedvelini kenişletken buyruqnı imzaladı. Bu Qırım ve Ukraina vatandaşlarına tesir ete, yarımada rayonlarında olğan topraq damartılarını çekip ala bileler. Buña qarşılıq köstermek mümkünmi?
İnsanlarğa uquq ceetinden yardım etip olamaymız, çünki Rusiye yarımadanı kontrol ete ve tamamen mantıqsız, qanunsız areketler yapa
– Bu topraq vaqtınca işğal etildi. Er bir vatandaş onıñ başına da bir sınav kelecegini añlamaq kerek. İnsanlarğa uquq ceetinden yardım etip olamaymız, çünki Rusiye yarımadanı kontrol ete ve tamamen mantıqsız, qanunsız areketler yapa. Böyle şeylerge rastkelgen insanlarğa Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeeri prokuraturasını celp etmege tevsiye eter edim, böyle bozuvlarnı qayd etip, halqara mahkemelerge malümat bersinler.
– Aprel ayında Ukraina ve Rusiye tutulğan şahıslarnı daa bir kere deñiştirdi – bu sefer Donbasta. Qırımlı siyasiy mabüsler ne vaqıt azat etilecek?
Qırımda ya da Rusiyede tutulğan siyasiy mabüslerniñ azat etilüvi mayısta olacaq, dep bekleymiz
– Qırımda ya da Rusiyede tutulğan siyasiy mabüslerniñ azat etilüvi mayısta olacaq, dep bekleymiz. Belki, qoşma bir şart qoymayıp azat eterler. Er şey muvafaqiyetli keçer, dep ümüt etem. Başqa bir şey aytıp olamayım, çünki bu mevzuda Prezident ofisi ve ombudsmen çalışalar. Rusiye bu insanlarnı siyasiy mabüs olaraq qabul etmemege tırışa. Amma olarğa qarşı qabaatlar uydurıldı, bu bizim vatandaşlarımız, olarnı qaytarmağa mecburmız.
– İşğal altındaki yarımadanı qaytaruv siyaseti nasıl olmalı, siziñ fikiriñizce?
Eminim, devletniñ işğalden qurtaruv planı olmalı. Em tamır halq, em aq qorçalayıcılar celp etilmeli
– Devlet siyaseti olmalı. «Ses» fraktsiyası işğalden qurtaruv programmasını taqdim etip, Minsk añlaşmaları çalışmay dep fikrini bildirdi, çünki Qırım onıñ içine öyle de kirsetilmedi. Bu meselede mütehassıslarnıñ fikrine emiyet bermeli, dep ayttıq, ve em halq deputatlarına, em Nazirler şurasına, Milliy telükesizlik ve mudafaa şurasına, prezidentke tekliflerimizni bildirdik. Mında er şey tam olaraq seslendirildi: Minskni ğayrıdan baqıp, bir çare tapayıq. Bilgenime köre, Milliy telükesizlik ve mudafaa şurası Qırımnı işğalden qurtaruv strategiyasını azırlamaq, qabul etmek ve keliştirmek kerek edi. Intıluvlar çoq oldı, amma neticede vesiqa yoq, ortaqlarımızğa teklif etecek şeyimiz yoq. Martnıñ 18-nde parlament diñlevlerini yapıp, Qırım meselesini muzakere etmege niyetlengen edik, amma koronavirus sebebinden, ne yazıq ki, olar da başqa vaqıtqa qaldırıldı. Eminim, devletniñ bu planı olmalı. Em tamır halq, em aq qorçalayıcılar, em işğalden qurtaruvğa meraqlı bütün taraflar celp etilmeli.
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.