Qıtaylı bloger turist sıfatınen Sintszân muhtar regionındaki musulmanlar ve etnik azlıqlar içün gizli «yañıdan terbiyelev» lagerlerini baqıp, videoğa çıqardı – resmiy Pekin böyle lagerler olğanını inkâr ete, dep yaza «Nastoyaşçeye Vremâ» telekanalı («Amerikanıñ Sesi» iştirakinen RFE/RL şirketi tarafından quruldı).
Bloger, resmiy haritalarda olmağan cezalarnı yerine ketirüv sistemasınıñ obyektlerini kördi: etraflarında sekiz metrlik yüksek qoralar bar, bu obyektlerniñ kenarlarında ise qaravul qulleleri quruldı.
Qıtaydaki «yañıdan terbiyelev lagerleri» aqqında aq qorçalayıcılar ve lagerlerniñ sabıq mabüsleri 2017 senesinden berli ayta. Aq qorçalayıcı teşkilâtlarınıñ malümatına köre, bu müessiselerge Qıtayda yaşağan etnik azlıqlarnıñ vekillerini – uyğur, qazah, qırğız ve islâm dinini kütkenlerni zorlap yollaylar. Qıtay ğarbiydeki Sintszân muhtar okrugında böyle lagerler çoq quruldı, çünki çin olmağan azlıqlarnıñ büyük qısmı anda yaşay.
Böyle lagerlerniñ sabıq mabüsleri oğrağan sistematik zorbalıq ve aşalav, şu cümleden cınsiy zorlav, mecburiy sterilizatsiya aqqında ve insanlar bir üküm olmasa da, apishane şaraitlerinde belli olmağan müddet devamında tutula ve er kün kommunist propagandasına oğratıla, dep tarif ete.
Çetel jurnalistleriniñ Sintszânge kirmesi artıq pek zorGuanguan
Resmiy Pekin bu qabaatlavlarnı inkâr ete. Anda «yañıdan terbiyelev lagerleri» apishane degil, «zenaat ögrenüv merkezleri» ola, dep işandıralar. Anda tutulğan «ekstremistler» ise yañı zenaat saipleri ola ve Qıtay tilini ögrene eken.
Niki Guanguan olğan qıtaylı bloger regionnı turist sıfatınen dolaşqanda Sintszânniñ böyle lagerlerinden bir qaçını videoğa çıqarıp oldı.
«Çetel jurnalistleriniñ Sintszânge kirmesi artıq pek zor. Şunıñ içün men anda barıp olurım, dep qarar aldım», – dedi o.
Guanguan, seyaatını Hami şeerinden başladı. Anda maşinanen «yañlış» burulğanını kösterip, turistik yoldan çıqtı. Tezden Qıtay navigatorında olmağan bir obyekt taptı: tikenli teli olğan qora arqasında uzun bir bina. Levhada «Apis merkeziniñ 13-ünci bölügi» dep yazılğan.
Tikenli tel arqasında daa eki böyle obyektni Sintszânnıñ Mori-Qazah qazasında taptı: levhalarda anda «Zenaat ögrenüv merkezi» ve «Apiste tutuv merkezi» buluna, dep aytıla. Müessiselerden biri etrafında qaravul qulleleri olğan yüksek qorası bar.
Tapılğan lagerlerniñ yanında çoq qalıp, yaqınca barmağa Guanguan cesaret etemedi.
«Çekiş içün mükemmel yer olur, dep tüşündim. Amma tarlanıñ ortasına qadar barıp, meni pek qolay köreceklerini añladım», – dep ayta bloger.
Sintszân-Uyğur muhtar regionınıñ paytahtı Urumçide bloger birden bir qaç ola bilecek emek lagerini taptı. Komplekslerden birine keniş yol kete edi, Qıtay navigatorlarında o da yoq. Kompleks binaları bu soqaq boyu bir kilometrni aldı ve 8 metrlik qora, polis kontrol keçiş noqtaları, qaravul qullelerinen sarıp alınğan. Tikenli tel arqasındaki binalardan biriniñ divarında «Emek vastasınen islâat» şiarı asılğan.
Mabüsler mında kameralardan çıqarılıp, içeride kezdirile, belkiGuanguan
Urumçideki daa bir apis merkezini körmek içün bloger qomşu parktaki bayır töpesine çıqtı. O, andan közetüv kameraları tolu divarlar ve baraklar pek yahşı körüne, dep ayta. Kompleksniñ azbarında bloger bir insannı körmedi.
«Amma binalarnıñ damlarında sema pencereleri çıqa. Mabüsler mında kameralardan çıqarılıp, içeride kezdirile, belki», – dep tahmin ete Guanguan.
Umumen bloger Sintszânniñ sekiz şeerine barıp, 18 ola bilgen «siyasiy yañıdan terbiyelev lagerini» taptı. 2020 senesi BuzzFeed News neşiri böyle lagerlerniñ haritasını tizdi – Qıtayda sayısı 260-nı aşa. Aq qorçalayıcılarnıñ esaplavlarına köre, Qıtayda bunıñ kibi rejim obyektlerinde million insan tutula bile.
Associated Press malümatına köre, Qıtaynıñ ve, belki de, dünyanıñ eñ büyük apis merkezi kene Sintszânniñ Dabançen rayonında ola bile: o, tahminen 10 biñ insannı sığdıra. Guanguan onı da videoğa çıqarmağa tırıştı, amma yaqın barsa, özüni yolunı şaşırğan turist olaraq artıq kösterip olamaycağını añladı.
«Saqlanmağa çare olmağan yerde bayır töpesinden çıqardım. Meni körmesinler dep turmadım», – dep ayta Guanguan. Bloger esas «yañıdan terbiyelev merkezi» yanında yap-yañı lager taptı: anda daa kimse yoq.
Sintszândeki lagerler aqqında videoda qıtaylı bloger betini köstere, şu sebepten abuneciler onıñ telükesizligi içün qasevetlene. Şimdi kanalda onıñ iştirakinen yañı-yañı levhalar çıqa.
Nastoyaşçeye Vremâdan alınıp derc etildi