«Ölümden ğayrı er şey yasaq edi». Qırımtatarlarnıñ sürgünligini hatırlap

«Sadeli, ebediy ana inamı. Episi, balaları olarnı soñki yolğa ozğaracaqlarına ve özleri balalarını ölü körmeyceklerine inanalar. Böyle qanun, yaşayış qanunı, analar kete, balalar qala. Amma şu yıl ebediy qanun bozuldı. Nazik ve çaresiz balalar çamur ve açlıqtan peyda olğan hastalıqlarğa dayanamadı. Sürgünlik yılı er şey qarıştı: balalar öle, ana ve babalar mezarlar qaza edi».

Bu, yazıcı, Stalin ve Brejnev devriniñ siyasiy mabüsi Grigoriy Aleksandrovnıñ «Sürgünlik yılı» ikâyesinden satırlar. O, Özbekistanda çoq yıl devamında qırımtatarlarnen yan-yanaşa yaşadı ve qırımtatar halqınıñ başına kelgen facia aqqında özü bildi. Aleksandrovnıñ ikâyesi facialı şekilde bite. Sürgünlikniñ birinci yılında beş balası ve aqayını defin etken baş qaraman Arzı aqlından ayırıla ve öle.

Genotsidni öz başından keçirgenler, şübesiz ki, deycekler: Arzı ile olğanı aqiqattır, deşetli bir ağrıdır. Uydurılğan degil, bu faсianı öz közünen körgen qırımtatarlarnıñ sürgünlik yıl nasıl edi?

Üsniye Çolpan 1944 yılınıñ mayıs 18-ni böyle hatırlay edi:«Erte saba sovet askerleri evge basıp kirdi: Azır oluñız! Sizni, hainlerni, sürgün eteler. Qayda? Nege? Ne içün? Şaşmalağan, qorqqan, ne olğanını añlamağa küçük Urmus, Leniye, Seitcelil, Sundus ağlay edi. Eñ evelâ Qurannı, soñ tava ve cezveni aldım. Bizni sürgün etkenlerde er kes ağlay ve qıçıra edi».

Üsniye Çolpan, müellifniñ arhivi

Olarnı diger semetdeşlerinen beraber maşinalarğa yüklediler ve Süren stantsiyasına alıp kettiler. Adamlarnı vagonlarğa yüklediler. Üsniye balaları ve ciyenlerinen edi. Olarnıñ vagonında bita, qartbaba ve küçük bala öldi; ölgenlerni kommege bermey ediler. Qısqa toqtavlar vaqtında balalarnı vagondan yibere ediler ve olar çapıp suv ketire ediler.

Niayet, olarnı Özbekistanğa ketirdiler. Tezden, bir çoq diger sürgün etilgenler kibi olar da sıtma ve qanlı isalğa tutuldılar. Üsniye pek hasta edi, ölecek, dep bellediler. Balalarını, Sundus ve Urmusnı balalar yurtuna aldılar. Amma Üsniye episi bir yahşı oldı ve birden qızlarını balalar yurtundan keri aldı. «Zeminlikte yaşay edik. Biraz vaqıt keçken soñ özbekler keldi, bizni acıp, özüne aldı. Piteler ve suv bere ediler. Mına böyle sürgünlikniñ birinci yılı keçti», – aytıp bergen edi Usniye.

Кофе, базары и ремесла. Быт крымских татар до депортации (фотогалерея)

Tair Halilovnıñ qorantasını Kostrom vilâyetiniñ Makaryev rayonına sürgün ettiler. Halilovnıñ hatırlavları: «Bizden evel zeklerniñ yaşağan qandalay ve furun böceklerinen tolup-taşqan ağaçtan baraklarğa yerleştirdiler. Apislilerge ne de olsa aş bere ediler, bizge ise yoq. İşlep olğan qız ve oğlanlarnı, daa doğru ösmürlerni dağğa çalışmağa aydadılar, çünki erkekler cebede ediler».

Tair Halilov, müellifniñ arhivi

Açlıqtan, hastalıqlardan, suvuqtan arıqlağan qırımtatarlar qorantalarnen öle edi. Tairniñ büyük tatası Zeynep, aqayı Seitümer ve olarnıñ üç yaşındaki oğlu vefat etti, bir qaç yıldan soñ anası Fatime apte de keçindi. Tair de terleme hastalığına oğradı, amma sağ qaldı. Ana-babasız qalğan soñ onı bala yurtuna yerleştirdiler: «Vatandan marum qaldırıp, ana-babanı öldirip, sağ qalğan balalarnı öz nezaretine aldılar! Bundan daa alçaq ne ola bile! Bala yurtunda er aqşam beraber epimiz yırlay edik: Bahtı balalıq içün sağ ol, tuvğan memleketiiz!»

Yıllar soñra Tair Halilov halqınıñ quvğunlığınıñ facisı aqqında «Tutıp alınğan Vatan» adlı tesirli bir ikâye yazacaq.

Крымскотатарская молодежь поднялась на Чатыр-Даг в память о жертвах геноцида крымских татар (фотогалерея)

Rasim Yunusov sürgün etilgende altı yaşında edi. Babası cenkten evel kolhozda çalışa edi. Cenkniñ başında onı orduğa çağırdılar, amma Qırımnıñ nemseler tarafından işğalinden bir müddet evel ağır yarasını tedaviylegen yerden qaytqan edi.

1944 senesi mayısnıñ 18-nde saba tañ atqanda evleriniñ qapısını qaqtılar. Bosağada silâlı sovet askerleri tura edi. Bir şeyler qıçırıp, olarnı evden tışarığa quvalap, qundaqnen itediler. Aleket vaqtında anası Rasimge ceviz torbasını ve Qurannı berdi. Asker bunı körip, balanıñ qollarından bunı tutıp aldı ve cevizler töküldi.

Утратившие родину. Истории депортированных крымских татар (фотогалерея)

Şeylerden bir şey almağa izin bermey ediler, yalıñız üstündekilerni ve bala urbasınen torbaçıqlarnı almaq mümkün edi. Askerlerden biri qolunda pıştavnen bir şey qıçırıp, babasınıñ betine silânen türtti. Ağzı-burnunen adamlarnen tolu yük maşnası keldi

Rasim Yunusov hatırlay: «Bizni tarlada turğan eşelonğa ketirdiler ve ayvanlar içün vagonlarğa yüklep başladılar. Anda qoqu ve çoq adam olğanı içün nefes almaqnıñ çaresi yoq edi. Adamlar ayaq üstünde yuqusıray ediler, yatmaq yer yoq edi. Kenef vagonda yoq edi. İçilecek suvnı toqtavlar vaqtında toldura ediler... Adamlar yolda öle ediler, bizge, balalarğa, ölgenlerge baqmañız, dey ediler».

Soñra olarnı barjağa yüklediler, özen boyu kete ediler, qayda kimse bilmey edi. Rasimniñ aqlında deşetli bir vaqia qaldı: genç qadın emçek balanen barjanıñ çetinde tura edi ve apansızdan özüni balanen suvğa attı. Saqçılardan iç kimse olarnı qurtarmağa bile tırışmadı.

Niayet, 1944 senesiniñ iyün ayınıñ başında olar nasıldır uzaq bir köyge kelip çıqtılar. Bu, Mariy MŞSC edi. Yerli sakinlerge, olar hainler olğanını ayttılar. Qırımtatarlarnı, evel apisliler yaşağan eski baraklarğa yerleştirdiler. Qandalay ve bitler sebebinden yuqlamaqnıñ çaresi yoq edi. Yataq ve masalar yoq edi, tabanda yuqlay ediler.

Митинги, шествия и молитвы. Как вспоминали о депортации крымских татар до аннексии полуострова (фотогалерея)

Emir ilân etildi: kim köyniñ tışına çıqsa, mahkemesiz apis etilecek. Büyüklerni dağ yıqmağa aydadılar, Rasimniñ topal babasını özen üzerindeki köpürge qaravul olaraq qoydılar.

«Adamlar terleme hastalığına oğradılar. Pek çoq adam birinci yıl içinde öldi. Qışta 50-55 derece suvuq ola edi. Adamlar buzlap öle edi. Urba yoq edi », – dep hatırlay Rasim ağa.

1955 senesi olar Özbekistanğa köçti. 17 yaşında Rasim işçi olıp çalışıp başladı. Aqşam mektebini bitirgen soñ o, Taşkent teatr intitutına oqumağa kirmege istedi, amma onı qabul etmediler. Qırımtatar olğanını hatırlattılar. Ömür boyu daa çoq kere bunı hatırlattılar.

2013 senesi Rasim Yunusov qırımtatar halqınıñ sürgünligine bağışlanğan «Haytarma» filminde esas rollerden birini oynadı.

Rasim Yunusov "Haytarma" filmi

77 yıl evel yüz bergen vaqialar – sürgünlik ve ğurbetlikte yaşayış aqqında pek çoq accı hatırlavlar bar. Bugünde bir vazifemiz bar – bu deşetli keçmiş ebediy tarih kibi qalmalı ve iç bir vaqıt tekrarlanmamalı.

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün