Kyivde halqara festivalde kösterilgen mecburen köçkenlerniñ taqdiri aqqında qısqa metrli «Mıqlar» filmi nasıl yaratıldı? İcadiy gruppa qırımtatarlarnıñ lideri Mustafa Cemilev aqqında «Mustafa» filmi üstünde çalışqanda nasıl qıyınlıqlarnen qarşılaştı? Qısqa metrli kino janrında özüne çekken ne?
Bu hususta Qırım.Aqiqat Radiosı efirinde qırımtatar rejissörı Ahmed Sarıhalil ile suhbetleşemiz.
Özüñiz aqqında ikâye etiñiz: qayerlisiñiz? Kinematografqa nasıl keldiñiz?
– Men Aqmescitte östim. Altı yaşımda olğanda ailemiz Özbekistandan Qırımğa keldi. Bunı ale daa hatırlayım. Başta babam Qırımğa ketti, bizler yaşay bilecek ev taptı ve ondan soñ bizni almaq içün keldi. O evni birinci kere körgen gecemni hatırlayım. Maşina yolundan yol qapısına qadar bütün aralıqnı yüksek ot bastı – menim boyum qadar ya da daa yüksek edi. Ve babam, evge kirmege çaremiz olsun dep, otnı yulqaraq yol açmağa mecbur oldı. Ne içündir bu an aqlımda qaldı.
Zenaatıma pervasız qalamadım, kinokamerağa çıqarmağa ögrengen soñ öz qaramanlarımnıñ iç dünyasını açıp köstermek istedim
Men, birinci tasilime köre, bünyeci muendisim. Bir kün maña ATR kanalında video operator olaraq çalışmaqnı teklif ettiler. Razı oldım, çünki bu işni icadiy, romantik bir iş olaraq tasavur ete edim ve onı pek begendim. Biz, çekimlerge baruv, qartlar, yürek çertken ikâyeler kibi tiri bir malzeme ile çalışa edik. Zenaatıma pervasız qalamadım, kinokamerağa çıqarmağa ögrengen soñ öz qaramanlarımnıñ iç dünyasını açıp köstermek istedim. Meni temel, icadnıñ neniñ esasında qurulğanı meraqlandırıp başladı. Şay etip Galina Cikayevanıñ rehberligi altında çalışqan «Biz» («Mı») teatr-studiyağa keldim. Anda özümni aktör sıfatında sınadım ve özüm içün pek çoq meraqlı şey aldım. Parallel olaraq ATRdeki çekim işlerine devam ete edim.
Ondan soñ televideniyeden kettim, amma çekim işlerine devam ettim. Öyle bir anler oldı ki, yalıñız operatorlıq yapmaq degil de, bütün çekim ketişatını idare etmek kerek oldı. Bu, rejissör zenaatına daa yaqın edi. Men Kyiv milliy Karpenko-Karogo universitetine rejissura ve televideniye bölügine kirdim ve parallel olaraq maña «Mustafa» filmi üstünde çalışmaqnı teklif ettiler.
– Kyivdeki «Gençlik» («Molodist») halqara kinofestivalinde siziñ «Mıqlar» qısqa metrli filmiñizni kösterdiler. Bu film aqqında ikâye etiñiz.
– Başta peyda olğanı aqqında. Men fikirdeşlerime ayatımnıñ bir ikâyesini, balalığımızda, qurucılıqta qullanmaq içün mıhlarnı doğurtqanımız aqqında ikâye ettim. Babam, eski razan ağaçlarını ketirip, menden olarnıñ mıhlarını, ğayrıdan işletmek içün, çekip alıp, doğurtmaqnı rica ete edi. Bu ikâyeni aytıp berdim, ve maña, bunıñ pek «iliştirgenini», yahşı bir süjet doğurıcı element olğanınnı söylediler. Stsenariy yazdım, maña «QırımSOS» teşkilâtından Tamila Taşeva qol tuttı, biz prezident grantı yarışına vesiqa berdik ve onı qazandıq.
– Filmiñiz, ayatında büyüklerge has problemalar ile qarşılaşqan olğan oğlan aqqında ikâye ete. Onıñ ayat ikâyesi, mecaz yolunen yaşayışını ğayrıdan qurmağa tırışqan mecburen köçkenlerni köstere. Mecburen köçkenler ve olarnıñ ğayıpları – pek murekkep bir mevzu, bunı seyircilerge nasıl añlatıp oldıñız?
Yañı bir toplulıq içine integratsiya etüv – pek ağır şey. Ğayrıdan başlamaq, ve aynı zamanda qurban olmamaq kerek
– Bu öz ayatımnıñ ikâyesi: men Qırımdanım, şimdi Kyivde oturam. Bütün mecburen köçkenlerniñ problemalarınen oğraşmayıp, bu vaziyette özüm neler is etkenimni, onı yapam. Alışılğan yaşayış tarzındaki alâqaları, yaqınları, belli bir qılıqları olğan bir insannıñ, bütün bularnı bir ande özünden kestirip, temiz bir kâğıt yapraqta çır-çıplaq qalğanı kibi. Bir devletniñ sıñırları içünde olsa bile yañı bir toplulıq içine integratsiya etüv, aqiqatta pek ağır bir şey eken – er şeyni ğayrıdan başlamaq, insanlarnen añlaşmaq, kim olğanıñnı añlasınlar dep, areket etmek ve aynı zamanda qurban olmamaq. Bu, yahşı bir vaziyet degil, o, daima saña nasıldır imtiyazlar berilmesini talap ete. Ebet, mecburen köçkenlerge qol tutuv, devlet programması olmaq kerek. Lakin qurban oluv vaziyeti – bu, biraz başqa vaziyet, bu, er vaqıt içün yahşı bir şey degil.
«Mıqlar» filminiñ çekimlerinde. Foto rejissör Ahmed Sarıhalil tarafından taqdim etildi
– Bu film içün aktörnı nasıl sayladıñız?
– Men özüme aktörnıñ milletine, laf etken tiline köre sıñırlar qoymadım. Misal içün, biz afğanistanlılarnı çıqarıp baqtıq. Biz aktörnı qıdırmadıq, çünki on yaşlı bala aktör olamaz. Ondan başqa bir kişini canlandıraraq oynamaqnı talap etmek zor. Menim içün o balanıñ bekgraundı meraqlı edi. Onıñ bunı menim içün kadrğa ketirmesini istey edim. Rezümeler çoq edi, pek çoq balada kinoda rol oynama tecribesi bar edi. Bir bala bir suriyeli mecburen köçkenni bile oynadı. Lâkin olarnıñ iç birisi kelişmey edi. Biz atta çekimlerni başqa vaqıtqa keçirdik. Ondan soñ maña daa bir rezüme keldi. Biz deñev çekimlerini yaptıq, oğlannıñ babası da icadiy insan eken, o, oğluna vazifeler bere, ve oğlan pek çabik türlü allarğa kire edi. Ve biz onı aldıq. Oğlannıñ adı Cemil Emirsaliyev, o qırımtatar, qorantası şimdi Kyivde yaşay.
«Mıqlar» filminiñ çekimlerinde. Foto rejissör Ahmed Sarıhalil tarafından taqdim etildi
– Siz, rejissör sıfatında, qırımtatar halqınıñ lideri, aq-uquq qorçalayıcısı Mustafa Cemilev aqqında «Mustafa» vesiqalı filmi üzerinde çalıştıñız. Bir kere siz, bu film üzerinde çalışmaq teklifini başta red etkeniñizni ayttıñız. Ne içün?
– Çünki men Mustafa Cemilevniñ şahsiyeti ne qadar mıqyaslı olğanını añlay edim ve onı bir şahsiyet olaraq köstermekni beceremeycegimni zan ete edim. Yaş rejissör içün be, pek ciddiy sınav.
– Film üzerinde iş nasıl kete edi?
Ögümizde, publitsistika, oyun kinosı, rekonstruktsiyalar ve vesiqalı kino kibi türlü janrlarnı birleştirmek maqsadı tura edi
– Biz filmniñ şeklini – publitsistika, vesiqalı flm ya da bediiy sanalar olacaqmı, dep tüşüne edik. İkâyeni nasıl etip tizmekni: Mustafa Cemilevniñ ayatından ayrı bir parça üstünde toqlamaq ya da bütün tercimei-alını kösterip, bu künge qadar ketirmek kerekmi, dep tüşüne edik. Yahşı da aramızda jurnalist Vahtang Kipiani bar edi. Onıñ tarihiy filmler üzerinde çalışma tecribesi bar. Biz, filmniñ seyircler içün ağır olmamaq kereginde toqtap, oña sana oyunı parçalarını qoşmağa qarar berdik. 2014 senesi mayıs 3-te Mustafa Cemilevni Qırımğa yibermegenlerini köstergen hronikalarnı qoştıq. Ögümizde, publitsistika, oyun kinosı, rekonstruktsiyalar ve vesiqalı kino kibi türlü janrlarnı birleştirmek maqsadı tura edi. İşniñ mürekkep tarafı da bu edi.
Biz aq-uquq qorçalayıcıları, sovet dissidentleri ile 25 qadar intervyü yazıp aldıq. Bu, bugün ile parallerler doğurğan pek meraqlı ikâyeler. Men bugünki adiselerni olarnıñ aytıp bergenlerinen teñeştire edim, ve bu, bütün ikâyeni nasıl qurmaq keregine dair añlayışnı bere edi. 2014 senesine qadar bu ikâyeni nasıl qurmaq keregini añlap olamaz edim. Olar pek meraqlı şeylerni: Mustafa Cemilevnen gizli kvartiralarda körüşkenlerini, ne aqqında laqırdı etkenlerini ikâye ete ediler.
– Film üstünde çalışqanda Cemilev aqqında çoq yañı şeyler bildiñizmi?
– Asılında çoq şey bile edim, amma bir çoq tafsilâtlarnı yañı ögrendim. Misal içün, onıñ, açlıq tutqanda, kerek olsa damarlarını kesmek, lâkin teslim olmamaq içün yanında er vaqıt ustranı tutqanı kibi. Böyle tafsilâtlarnı elbette bilmey edim. Olar şaşırta.
– Yaqın vaqıtta neniñ üstünde çalışmaqnı planlaştırasıñız?
– Men Qırım, qırımtatarlar aqqında qısqa metrli filmniñ stsenariyini yazdım. Onı «QırımSOS» teşkilâtınen beraber «Derjkino»nıñ (Ukrainanıñ kino meseleri boyunca devlet agentliginiñ) pitçingine (yatırımcılarnı tapmaq maqsadınen kino leyhasını taqdim etüv – QA) berdik, üç basamaqnı keçtik ve qazandıq. Bizge bu filmniñ çekimine para berildi. Şimdi men azırlanam, operatorlar, aktörlar ile muzakereler etem.
– Aceba, qısqa metrniñ celp etken tarafı ne?
– Evelâ, mence, ilk adımlar atqan rejissör içün qısqa adımlar atıp ilerilemek daa yahşıdır. Bu format pek güzel kelişe. Amma daa bir muim şey – bu janr rejissörniñ içki sezgisini inkişaf ettirmege imkân bere. Lâkin qısqa ikâye içine belli bir mıqyasnıñ sığdırılmasında zorluq bar. Büyük kinodan farqlı olaraq bunıñ içün boşluq ve vaqıt azlıq ete. «Qısqa metr»niñ murekkepligi işte bundan ibaret.
Qısqa metrli filmler festivaller içün meraqlı. Ukrainada olar çoq peyda oldı, kinofestivallerde «qısqa metr» ile iştirak etmek meraqlı. Misal içün, «Gençlik»te, öz filmge başqa filmlerniñ kontekstinde baqqanımnı esledim. Filmler blok-blok kösterile, ve festivalge kelgende, menim filmim diger mevzularnıñ kontekstinde nasıl çalışqanını körem. İkâyem seyircige nasıl tesir etkenini körmek, yahşı bir tecribedir.