Aqmescit – Qırımtatar halqınıñ Meclisinde milletniñ istegini bildirecek referendumğa azırlıq başlandı. Meclis vekilleriniñ fikirince, o, «siyasiy ihtiyac» olğanı taqdirde teşkil etilecek, amma er alda ukrain akimiyeti ve halqara teşkilâtlarınıñ qol tutuvı kerek. Bunen beraber, ukrain mütehassısları bu meselede aşıqmağa tevsiye eteler, referendum iştirakçi ve teşkilâtçıları havf astında qala bilecegini tahmin eteler.
Referendumnıñ azırlanuvı boyunca teşkil etilgen gruppa azası Abduraman Egizniñ fikirince, referedum Birleşken Milletler Teşkilâtı ve Avropa Şurası Havsızlıq ve İşbirlik boyunca teşkilâtı kibi halqara teşkilâtlarnıñ Meclisniñ referendumğa azırlıq boyunca teşkiliy gruppasınıñ azası Abduraman Egizniñ fikrince, işbu referendum BMT ve Avropa Havsızlıq ve İşbirlik boyunca Teşkilâtınıñ imayesi altında keçirimeli. Onıñ qanuniy oması ve dünyada tanılması içün halqara teşkilâtlarından ve memleketlerden nezaretçilerni celp etmek kerek.
Faqat muayyen bir müddet ve referendum asılında ya da yoq, bunı teşkiliy gruppada daa aytmaylar. Egiz referendum «siyasiy maqsatqa muvafıqlıq maqsadı ile» keçirile bilecegini de aytıp keçti.
«Referendumnıñ açıq-aydın olmasını isteymiz, oña diger memleketlerden ve halqara teşkilâtlarından nezaretçilerni celp etmege niyetimiz bar», – Eskender Bariyev.
Bunıñnen beraber teşkiliy gruppanıñ reisi Eskenler Bariyev «tamır halqnıñ özüni belgilev ve iradesini serbest şekilde aks etip, angi memlekette yaşaycağını saylamaq aqqı bar olğanı»nı qayd ete.
Bariyev referendumınıñ azırlıq işlerinde qırımtatarlarınıñ Ukraina akimiyeti ile işbirlik oluvında israr ete. Çünki Ukraina BMT-nıñ subyekti ola. Onıñ aytqanı kibi, tek qırımtatarlar degil de, Ukraina çetel işler Nazirligi de referendumnı keçirmek içün BMT-na muracaat etmek kerektir.
O şunı da aytıp keçti ki, referendumınıñ azırlığında aralıq etapı olaraq qırımtatar tamır halqınıñ havfsızlığı ve özüni belgilev boyunca halqara konferentsiyanıñ keçirilmesi ola bile.
Bariyev referendumnıñ azırlığında ukrain qanunlarına tayanmaq kerekligini de qayd etti. Ukrainada yerli referendumlar aqqında qanun olmasa bile, memleketniñ Anayasasında halqara aktlarnıñ milliy qanunlarğa nisbeten üstünligini belgilegen maddeler bardır. Demek, böyle referendumınıñ keçirilmesi mumkündir.
«Referendumnıñ açıq-aydın olmasını isteymiz, oña diger memleketlerden ve halqara teşkilâtlarından nezaretçilerni celp etmege niyetimiz bar», – dedi referendumnıñ azırlığı boyunca teşkiliy gruppanıñ reisi.
Ekspertelr ola bilecek basqı sebebinden vaqıtnı uzatmamağa çağıralar
Aynı şu zamanda ukrain ekspertleri böyle referendumnıñ keçirilmesi kerek olğanınen razı olıp, referendumnıñ teşkilâtçılarına ve onıñ iştirakçilerine nisbeten ola bilecek qorquzuvlarnı tüşünip, meseleni çoqqa uzatmmamağa tevsiye eteler.
«RF grajdanlığını alğan ya da yaqın vaqıtları elde etecek qırımtatarları öz Vatanınıñ statusını muzakere etüvi içün, ya da referendumınıñ azırlığı ve keçirilmesinde iştirak etkenleri içün 5 yılğa apske qapatıla bilecekler», – dedi Pılıp Orlık adına demokratiya İnstitutınıñ eksperti Natalya Belitser.
Onıñ sözlrine köre, «Siyasiy-uqqiy aspektlerni, bu kibi tedbirni ötkermek içün sebep ve aqibetlerni, teşkiliy meselelerni, iştirakçi ve teşkilâtçılarnıñ telükesizligini köz ögüne alsaq, işğal etilgen Qırımda qırımtatar referendumnıñ keçirilüvi ğayet mürekkep bir meseledir». Aynı zamanda, qorquzuv ve qıyınlıqlar nasıldır al etilse bile, sreferendumğa çıqarılacaq suallerniñ şekilini yahşı etip tüşünmek kerek. Bu mesele üzerinde şimdiki vaqıtta Meclisniñ iş gruppası çalışa.
Referendumnıñ keçirmek içün yuridik ve siyasiy-uquqiy esas olaraq, ekspert, BMT Baş Assambleyası 2007 senesi sentâbr 13 künü qabul etken tamır halqlarnıñ umumiy deklaratsiyası olmaq mümkün. «Anda qırımtatarlarnıñ qıyın vaziyetinen bağlı ve kendi kelecegini belgilemek aqqı, em de bu aqnıñ yerine ketirüv yolu – referendum olğanı aqqında maddelerni tapmaq mümkün», – dedi Natalya Belitser.
Bunen beraber, mütehassıs, bu meselede Ukraina tış işler nazirligi qırımtatar halqına qol tutması mümkün edi, dep qayd etti «Nazirlik kendi vekâthanesi vastasınen BMT-niñ insan aqları boyunca Yuqarı Komissarı, tamır halqlar Daimiy forumınen bağlanıp, Deklaratsiya maddelerine esaslanıp, qırımtatar halqını, tamır halq statusını aluv meselesinde kesen-kes desteklenini ve onıñ idare etüv organlarını qabul etmeli», – dedi ekspert.
Qırımnıñ statusı boyunca qırımtatar referendumnıñ keçirilüvi aqqında ğayesi birinci kere Mustafa Cеmilev tarafından seslendirilgen edi. BMT-niñ Havfsızlıq Şurasında çıqışta bulunğanda o, mart 16 künü ötkerilgen referendum saçmalıq olğanın bildirgen edi. Çünki referendumnı keçirmek aqqı tamır halqqka aittir, Qırımnıñ tamır halqı qırımtatarlardır, olar ise, referendumnı boykot ettiler.
Referendum aqqıdda mesele Qurultayda köterilmegen olsa da, onı ilerideki Qurultayda kötere bileler, nevbetteki sessiyanı aprel 15 kününe qadar keçirmege qarar aldılar.
Referendumnıñ azırlanuvı boyunca teşkil etilgen gruppa azası Abduraman Egizniñ fikirince, referedum Birleşken Milletler Teşkilâtı ve Avropa Şurası Havsızlıq ve İşbirlik boyunca teşkilâtı kibi halqara teşkilâtlarnıñ Meclisniñ referendumğa azırlıq boyunca teşkiliy gruppasınıñ azası Abduraman Egizniñ fikrince, işbu referendum BMT ve Avropa Havsızlıq ve İşbirlik boyunca Teşkilâtınıñ imayesi altında keçirimeli. Onıñ qanuniy oması ve dünyada tanılması içün halqara teşkilâtlarından ve memleketlerden nezaretçilerni celp etmek kerek.
Faqat muayyen bir müddet ve referendum asılında ya da yoq, bunı teşkiliy gruppada daa aytmaylar. Egiz referendum «siyasiy maqsatqa muvafıqlıq maqsadı ile» keçirile bilecegini de aytıp keçti.
«Referendumnıñ açıq-aydın olmasını isteymiz, oña diger memleketlerden ve halqara teşkilâtlarından nezaretçilerni celp etmege niyetimiz bar», – Eskender Bariyev.
Bunıñnen beraber teşkiliy gruppanıñ reisi Eskenler Bariyev «tamır halqnıñ özüni belgilev ve iradesini serbest şekilde aks etip, angi memlekette yaşaycağını saylamaq aqqı bar olğanı»nı qayd ete.
Bariyev referendumınıñ azırlıq işlerinde qırımtatarlarınıñ Ukraina akimiyeti ile işbirlik oluvında israr ete. Çünki Ukraina BMT-nıñ subyekti ola. Onıñ aytqanı kibi, tek qırımtatarlar degil de, Ukraina çetel işler Nazirligi de referendumnı keçirmek içün BMT-na muracaat etmek kerektir.
O şunı da aytıp keçti ki, referendumınıñ azırlığında aralıq etapı olaraq qırımtatar tamır halqınıñ havfsızlığı ve özüni belgilev boyunca halqara konferentsiyanıñ keçirilmesi ola bile.
Bariyev referendumnıñ azırlığında ukrain qanunlarına tayanmaq kerekligini de qayd etti. Ukrainada yerli referendumlar aqqında qanun olmasa bile, memleketniñ Anayasasında halqara aktlarnıñ milliy qanunlarğa nisbeten üstünligini belgilegen maddeler bardır. Demek, böyle referendumınıñ keçirilmesi mumkündir.
«Referendumnıñ açıq-aydın olmasını isteymiz, oña diger memleketlerden ve halqara teşkilâtlarından nezaretçilerni celp etmege niyetimiz bar», – dedi referendumnıñ azırlığı boyunca teşkiliy gruppanıñ reisi.
Ekspertelr ola bilecek basqı sebebinden vaqıtnı uzatmamağa çağıralar
Aynı şu zamanda ukrain ekspertleri böyle referendumnıñ keçirilmesi kerek olğanınen razı olıp, referendumnıñ teşkilâtçılarına ve onıñ iştirakçilerine nisbeten ola bilecek qorquzuvlarnı tüşünip, meseleni çoqqa uzatmmamağa tevsiye eteler.
«RF grajdanlığını alğan ya da yaqın vaqıtları elde etecek qırımtatarları öz Vatanınıñ statusını muzakere etüvi içün, ya da referendumınıñ azırlığı ve keçirilmesinde iştirak etkenleri içün 5 yılğa apske qapatıla bilecekler», – dedi Pılıp Orlık adına demokratiya İnstitutınıñ eksperti Natalya Belitser.
Onıñ sözlrine köre, «Siyasiy-uqqiy aspektlerni, bu kibi tedbirni ötkermek içün sebep ve aqibetlerni, teşkiliy meselelerni, iştirakçi ve teşkilâtçılarnıñ telükesizligini köz ögüne alsaq, işğal etilgen Qırımda qırımtatar referendumnıñ keçirilüvi ğayet mürekkep bir meseledir». Aynı zamanda, qorquzuv ve qıyınlıqlar nasıldır al etilse bile, sreferendumğa çıqarılacaq suallerniñ şekilini yahşı etip tüşünmek kerek. Bu mesele üzerinde şimdiki vaqıtta Meclisniñ iş gruppası çalışa.
Referendumnıñ keçirmek içün yuridik ve siyasiy-uquqiy esas olaraq, ekspert, BMT Baş Assambleyası 2007 senesi sentâbr 13 künü qabul etken tamır halqlarnıñ umumiy deklaratsiyası olmaq mümkün. «Anda qırımtatarlarnıñ qıyın vaziyetinen bağlı ve kendi kelecegini belgilemek aqqı, em de bu aqnıñ yerine ketirüv yolu – referendum olğanı aqqında maddelerni tapmaq mümkün», – dedi Natalya Belitser.
Bunen beraber, mütehassıs, bu meselede Ukraina tış işler nazirligi qırımtatar halqına qol tutması mümkün edi, dep qayd etti «Nazirlik kendi vekâthanesi vastasınen BMT-niñ insan aqları boyunca Yuqarı Komissarı, tamır halqlar Daimiy forumınen bağlanıp, Deklaratsiya maddelerine esaslanıp, qırımtatar halqını, tamır halq statusını aluv meselesinde kesen-kes desteklenini ve onıñ idare etüv organlarını qabul etmeli», – dedi ekspert.
Qırımnıñ statusı boyunca qırımtatar referendumnıñ keçirilüvi aqqında ğayesi birinci kere Mustafa Cеmilev tarafından seslendirilgen edi. BMT-niñ Havfsızlıq Şurasında çıqışta bulunğanda o, mart 16 künü ötkerilgen referendum saçmalıq olğanın bildirgen edi. Çünki referendumnı keçirmek aqqı tamır halqqka aittir, Qırımnıñ tamır halqı qırımtatarlardır, olar ise, referendumnı boykot ettiler.
Referendum aqqıdda mesele Qurultayda köterilmegen olsa da, onı ilerideki Qurultayda kötere bileler, nevbetteki sessiyanı aprel 15 kününe qadar keçirmege qarar aldılar.