1944 senesi mayıs 18-20 künlerinde NKVD-NKGBniñ mahsus operatsiyası esnasında bütün qırımtatarlar Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Uralğa sürgün etildi (resmiy malümatqa köre, 194 111 kişi sürgün etildi). Qurultaynıñ mahsus komissiyası «Unutma» umum halq kampaniyasını keçirdi. Onıñ esnasında sürgünlikniñ şaatlarına ait 950 hatırlav toplandı. Qırım.Aqiqat bu arhivlerde yer alğan şaatlıqlarnı derc ete.
Men, Linâre Dermenci, qırımtatarım, 1930 senesi fevral 6-da Aqmecsit şeerinde doğdım.
Sürgün etilgenimizde ailede anam, Selme Muratova (1912 senesi doğumlı), ve men, onıñ qızı, Linâre Dermenci bar edik. Babam cebege ketken edi. Sürgün etilgenimizniñ arfesinde yaşağan yerimiz, Turetskaya soqağı, 21-nci ev, 2-nci qattaki kvartira edi. Şimdi anda Aqmescit şeeriniñ Merkeziy rayon mahkemesi buluna.
Sürgün etilgende mektepte oqumay edim, çalışqan mektepler yoq edi. Cenkten evel beş sınıf bitirdim. Anam, Selme Muratova, Aqmescit şeeriniñ baş poçtamtına işke kirmege yetişken edi.
Şimdi anda, evge ve qaraltığa aqqı ile iç bir alâqaları olmağan kelmeşek kişiler yaşay
Aqmescitte mal-mülkümizden, bütünley donatılğan üç közlü kvartira ve babamnıñ büyük kitaphanesi bar edi. Çünki menim babam, Abdulla Dermenci, cenkten evel belli qırımtatar yazıcısı, tenqitçi jurnalist edi. Babam Yalta rayonındaki Kikeneiz (şimdi Opolznevoye) köyünde doğdı. Ev ve qaraltı – 15 sotka topraq, onıñ babası ve anası, İbraim Dermenci ve 1944 senesi mayıs 18-de başqalar kibi öz evinden sürgün etilgen Fadme Dermencige ait edi. Sürgün etilüv olmasa, Kikeneiz köyündeki (Pograniçnaya soqağı, 14 adresi boyunca yerleşken) ana-babasınıñ evi ve 15 sotka toprağı olğan qaraltısı, o yerde doğğan ve ösken babam, ordudan demobilizatsiya etilgen cenk saqatı Abdulla Dermencige ait olacaq edi. Şimdi anda, evge ve qaraltığa aqqı ile iç bir alâqaları olmağan kelmeşek kişiler yaşay. Qırımtatarlarğa qarşı milliy alâmet boyunca yapılğan genotsid neticesinde açıq-aydın adaletsizlik yapıldı.
Babam, Abdulla Dermenci, 1941 senesinde Qızıl orduğa mobilizatsiya boyunca alınğan edi. Emcem, Umer Dermenci, 1944 senesinde Emek ordusında edi. Emcem Eyup Dermenci 1944 senesinde Emek ordusında elâk oldı. O, bala yazıcısı edi.
Arbiyler bizni qapını açmağa mecbur etti, olar bizge arbiy emirge binaen 15 daqqa içinde kvartiradan deral çıqacağımıznı ilân ettiler
O gecege qadar biz azırlanğan sürgün etilüv aqqında bir şey eşitmedik… 1944 senesi mayıs 18, gece saat 2-de arbiyler bizni qapını açmağa mecbur etti. Bizler yuqu sersemliginden daa özümizge kelmegende, olar bizge arbiy emirge binaen 15 daqqa içinde kvartiradan deral çıqacağımıznı ilân ettiler. Qabaatlavnı oqumadılar. Ne yerge ve ne sebepten sürgün etilgenimizni ilân etmediler. Askerler bizni silâ ile kvartiradan çıqışqa taba itey ediler.
Biz kiyindik ve, yanımızğa içinde 5 kilo qara un olğan torba, meşrebe ve tava alıp, çıqtıq. Üstümizge palto ve ayaqqap kiydik. Tışarıda yağmur bar edi. Yanımızda, qollarında silâ olğan üç asker bar edi. Konvoynıñ refaqatı ile bizni açıq yük maşinasına oturrılar. Anda endi bizim yurtdaşlarımız bar edi.
Turetskaya, 21 soqağındaki evimizde biz yekâne qırımtatar qorantası edik.
Bizni Sarabuz (Ostrâkovo) stantsiyasına ketirdi ve üst rafları olğan yük vagonlarına oturttılar. Vagonda biz elli kişiden ziyade edik. Er kes eşyasız, bir parça azıq ile quvulğan edi. Sarabuzda vagon içinde oturdıq, konvoy askerleri bizni tışarığa yibermey ediler. Bizge bir de-bir aqqımız olğanı aqqında bir şey bildirmediler. Bizge qarşı kösterilgen munasebetleri pek sert edi. Ufaq balalar ağlay, qartlar iñley edi. Men de ağlay edim. Bizim vagonımızda öldürilgenler olmadı, lâkin munasebet pek sert edi.
Ava yetmey edi. Bir qaç künden soñ vagonımızdan ölgenlerni – bir qartana ile bir oğlançıqnı çıqardılar
Vagonımız, yük vagonı, mal ve yükler taşılğan vagon edi. Vagonnıñ yuqarısında bulunğan ufaq pencereçik üstünden tikenli tel oralap çekilgen edi. Ava yetmey edi. Bir qaç künden soñ vagonımızdan ölgenlerni – bir qartana ile bir oğlançıqnı çıqardılar. Ölülerni demiryol kenarında taşlamaq içün tren ufaq stantsiyalarda toqtay edi. Defin etmege bermey ediler. İçmek içün bergen suvları yetmey edi. O, er vaqıt yetmey edi. Konvoy askerleri insanlarğa, malğa kibi baqa edi. Biz yolda epimiz bitledik. İnsanlar Allahqa qurtulış içün dua ete, ağlay ve sızlay ediler. Vagonımızdaki bir qart, yolda ketken trende insanlar acetlerini körsin dep, vagonnıñ köşesinde pıçaqnen delik açtı ve o yerni, çul tuttırıp ayırdı. Aş bermey ediler. Açlıqnı evden alğan azıqlarımıznen def ete edik. Çiy boğday danelerini çaynay edik. Toqtavlarda taşlar üstünde tiken ve çalı-çırpıdan ateş yaqıp, tavalarda şingen etip suvnen qarıştırılğan undan çırlamalar pişire ve terk etilgen evlerden alınğan boğdaylarnı pişire edik. Soñ apansızdan «Vagonlarğa!» emiri yanğıray edi ve insanlar, qollarını yaqıp, içinde pişip yetişmegen boğday ile tavalar ve qazanlarnı qap-qaç ete ve yolnı devam etmek içün vagonlarğa çapa ediler. Sıqlıqtan vagon içi sasıy edi. İnsanlar, vagonda peyda olğan bitlerni cıyıp, öldüre ediler. Çöllerge yaqınlaşqan soñ bizge taş kibi quru, er tarafı beyaz tuz ile qaplı ekişer balıq berip başladılar. Biz olarnı kemirgen soñ daa ziyade suvsay edik, içecek suv ise yoq edi. Hastalar ve ölülerge munasebet merametsiz edi. Yolda sıcaq aş berilmedi, insanlar, sağ qalmaq içün özleri çare qıdıra edi.
Vagonda ve bütün eşelonda ölüm adiseleri pek çoq oldı. Ölülerniñ cesetlerini konvoy askerleri ala ve yol kenarında taşlay ediler
Hastalar içün emşeriler ve ilâclar yoq edi. Yolda iç bir yardım kösterilmedi. Vagonda ve bütün eşelonda ölüm adiseleri pek çoq oldı. Ölülerniñ cesetlerini konvoy askerleri ala ve yol kenarında taşlay ediler. Biz ise yolumızğa devam ete edik.
23-nci künü bizler – sağ qalğanlarnı vagonlardan çıqardı ve yük maşinalarına yüklediler. Bizni Bekabad stantsiyasından çöl içindeki uzaq bir yerge alıp kettiler. Anda ne terekler, ne evler bar edi. Bizni teren qazılğan erastı evler – zemlânkalarğa topraq yataqlarğa yerleştirdiler. Bu yerde qaraqurt degen örümçek ve yılanlar bar edi. İnsanlar, ölümge ketirilgenlerini añladı. Biz anamnen, başqa çare körmeyip, ayatımıznı qurtarmaq içün bu yerden qaçmağa qarar berdik. Yolda alsız qalğan qadınlar, qartlar ve balalarnı Farhad GESniñ (suv elektik stantsiyasınıñ) qurucılığına ketirdiler. İnsanlarğa böyle etip ilân ettiler. Anda iç bir yerli sakinni biz körmedik.
Qaçqanlar qurtuldı, qalğanlar ise o yerde elâk oldı, ve o cölde yalıñız o biçarelerniñ kemikleri qaldı
Biz anamnen o aqşam yavaşçıqtan, gizlenip, yaqın yerde turğan yük maşinası üstüne çıqtıq ve anda yatqan brezent tübüne saqlandıq. Tezden yük maşinası yolğa çıqtı ve biz, nefesimini tıyıp, bu qorqunçlı yerden qaçqanımıznı añladıq. Qaranlıq edi, ve bizim stantsiyağa kelgenimizni kimse körmedi. Biz anda açıq yük vagonına kirdik ve onıñ köşesine kirip, pısıp oturdıq. Tezden poyezd yol aldı ve biz bilinmegen yerge doğru kettik. Qaçqanlar qurtuldı, qalğanlar ise o yerde elâk oldı, ve o cölde yalıñız o biçarelerniñ kemikleri qaldı.
Demiryolda poyezdler ile anda-mında yürgenimizde vagonlar arasında, buferler üsünde bile yürmege mecbur ola edik. Biz Taşkent vilâyetiniñ Kaunçi (şimdi Yangiyül) stantsiyasına keldik. Büyük, uzun barakta, anbarda, anda yerleştirilgen halqımız arasında babamnıñ anası, Fadme qartanamnı ve onıñ torunı Uriyeni taptıq. Bu quvanç edi. Uriye 16 yaşında edi. O, endi tola zavodında çalışa, özü ve qartası içün 500 gram ötmek ala edi. Olar bizlernen paylaşmağa mecbur oldı.
Etraftaki adamlar da, dualarımnı eşitip, ağlay ediler, Allah da eşitti: ekinci künü, sabağa yaqın, domobilizatsiya etilgen, topal babam keldi ve bizni qurtardı
Ertesi künü anam, cedvelge kirsetsinler dep, komendaturağa bardı. Amma oña: «Qaydan qaçqan olsañ, anda qayt», dep, cedvelge almadılar. Anam, qaçmadım, eşelondan qaldım, dedi. Lâkin oña inanmadılar, iş ve ötmek bermediler. Biz açlıq çeke, umütten kesildik. Men, közlerim yaşlar tolu, 14 yaşımda bütün gece, babam kelsin, bizni tapsın ve ölümden qurtarsın, dep, Allahğa dua ettim. Ayaqlarım şişti, yürip olamadım. Etraftaki adamlar da, dualarımnı eşitip, ağlay ediler, Allah da eşitti: ekinci künü, sabağa yaqın, domobilizatsiya etilgen, topal babam keldi ve bizni qurtardı. Bizni komendantnıñ cedveline kirsettiler. İş berdiler.
Babam bütün aqrabalarnı bir yerde, Taşkent vilâyeti Yangiyül rayonı 10-ncı nomeralı bağça sovhozınıñ 5-nci bölüginde topladı. Bizni camsız ve qapısız olğan yıqıq bir barakta yerleştirdiler. Biz, ve şu cümleden demobilizatsiya etilgen babam, spetspereselenetsler – mahsus köçürilgen şahıslar oldıq. Bütün bizim ealimiz, oturğan yerimizden ayırılmaycağınızğa dair imza atmaq içün mahsus komendaturağa qatnay edik.
Baraknı özümiz divarlar ile bölmelerge böldik. Qapı taptıq, sobalar yasadıq, pencerelerge eski fanera parçalarını qaqtıq. Bizge ayırılğan mesken meydanlığı 16 kvadrat metr edi. Anda biz, 6 kişi, aşay ve yuqlay edik. Yaqarlıq bermey ediler. Biz, babamnen beraber, öz küçümiznen eski kütüklerni yerden çıqarıp, yara ve yaqa edik. Tarlalarda pamuq saplarını cıyıp, yaqa edik. Açlıq ve suvuq içinde yaşay edik. İçilecek suv yoq edi. Çeşmeler yoq. Suvnı, suvarma arıqlardan alıp, içe edik. Onı yahşı etip qaynata, tındırıp balçıqtan, topraqtan temizley edik.
İnsanlar içek hastalıqlarından öle ediler. Ve ayrıca çirkiy çaqqanından – insan üç künde yüksek sıcaqtan yoq olıp kete edi
İlâclarnı birinci künden başlap bermey ediler. Sıtma keniş yayılğan soñ aplar şeklinde sarı akrihin berip başladılar, lâkin o, artıq pek az kişige yardım ete edi. İnsanlar içek hastalıqlarından öle ediler. Ve ayrıca çirkiy çaqqanından – insan üç künde yüksek sıcaqtan yoq olıp kete edi. Çalışqan ve onıñ tarafından baqılğan kişilerge berilgen ötmek kartoçkalarından ğayrı iç bir azıq berilmey edi. Elbette ki, ötmek zar-zoruna aşalacaq derecede edi.
Kelgenimizde iç bir qaraltılıq topraq berilmedi. Bir yıl keçken soñ babam adına, 7 yıl içinde qaytarmaq şartı ile 5000 ruble borc ayırıldı. Babam pek dürüst adam olğanı çün bu yalancı devletke bütün paranı aylığından alıp qaytardı.
Bir qaç yıl içinde 10-ncı nomeralı bağça sovhozınıñ bağçaları ve bağlarında bir zerelik aylıq içün künde 8-9 saat çalıştıq. Bu iç bir mehanizatsiyasız, pek ağır iş edi. 14-15 yaşlı ösmürler künde 4-5 saat çalışa edi.
İşniñ bozulması içün cezalavlarnı hatırlamayım. Habercilerni işke celp etüv adiseleri aqqında haberim yoq. Men 14 yaşında edim, ve bu hususta bir şey bilmeyim. Soy-aqrabalarğa ve oquvğa barmaq maqsadınen rayondan çıqmaq yasaq edi. 1944-48 senelerinde,16 yaşından başlap, öz başına çıqıp ketüv ya da qaçuv içün 20 yıl kürek cezası şeklinde cinaiy mesuliyet ile cezalanmaq telükesi bar edi. Bu, komendat rejimini daa sert alğa ketirdi.
Ailemizde er kes sıtma ve içek hastalıqlarına oğradı. Akrihininden ğayrı bir şey berilmedi. 80 yaşında olğan Fadme qartana, çoqqa barmayıp, içek hastalığı ve alsızlanğanından keçindi. Ondan ğayrı, anam tarafından olğan Fadme qartanam da alsızlanğanından 64 yaşında keçindi. Anamnıñ büyük tatasınıñ aqayı, Ceppar eniştem 50 yaşında öldı. Qartanamnıñ torunı 17 yaşlı Uriye tatam, yerli banditler tarafından zorlanıp, öldürildi.
Cesetlerni arabalarğa yüklep, qasabanıñ tışında umumiy çuqurlarda defin ete ediler. İnsanlar açlıqtan ve hastalıqlardan öle edi
İnsanlar tropik sıtmasından üç kün içinde öle edi. Elbet, bu epidemiya edi. Cesetlerni arabalarğa yüklep, qasabanıñ tışında umumiy çuqurlarda defin ete ediler. İnsanlar açlıqtan ve hastalıqlardan öle edi.
Rayondan oqumaq içün bile çıqmaq ysaq olğanı içün tehnikumlar ya da aliy oquv yurtlarında oqumağa çare yoq edi. Orta mektepniñ on sınıfını rus tilinde bitirdim. Ondan soñ yasaqlar sebebinden oqumağa çarem yoq edi.
1956 senesine qadar qırımtatar tili, medeniyeti ve sanatınıñ inkişafı içün imkânlar yoq edi. Ananeler, diniy bayramlar ve merasimlerniñ açıqtan yapılması yasaq etile edi. Bizde, vatanğa, Qırımğa qaytuv meselelerini açıqtan, serbest şekilde muzakere etmek, bütün halqnıñ aqlarını bozğan uquqiy aktlarınıñ lâğu etilmesini, qırımtatarlarnıñ devletçiligi olğan Qırım MSSCniñ tiklenilmesini talap etip, mektüpler yazmaq ve yollamaq içün aqqımız yoq edi.
SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1956 senesi aprel 28 tarihlı Fermanı çıqqan soñ iç bir ciddiy deñişme olmadı. Oña köre, qırımtatarlar ve diger sürgün etilgen halqlardan mahsus yerleştirüv (spetsposeleniye) sıñırlamaları alıp taşlandı, lâkin sürgün etilgende musadere etilgen mal-mülkleriniñ qaytarılmasına ve, ondan ğayrı, bu insanlarnıñ sürgün etilip çıqarılğan yerlerine qaytmalarına aqlar berilmegen edi.
Men pek istesem de, sıñırlamalar sebebinden aliy oquv yurtunda oqumağa çarem olmadı. Kâtibe-maşinist, Yangiyül statistika idaresinde üyken statist, qurucılıq teşkilâtında teftişçi olıp çalıştım. Ondan soñ Taşkentteki Ğafur Ğulâm adına neşriyatınıñ qırımtatar muarririyetinde korrektor olıp çalıştım. Şimdi pensiyadam.
Ecdatlarımnıñ vatanına 1988 senesi mayısta qayttım, Aqmescitte yaşayım.
(2009 senesi dekabr 11-de yazılğan hatırlav)
Neşirge Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqınıñ genotsidini ögrenüv ve onuñ neticelerine qarşı çareler körüv boyunca mahsus komissiya reisiniñ muavini Elvedin Çubarov azırladı