1944 senesi mayısnıñ 18-20-nde NKVD-NKGB mahsus tedbirleri vaqtında Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Urağa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malümatqa köre – 194 111 insan). 2004-2011 seneleri Qurultaynıñ Mahsus komissiyası «Unutma» umumhalq aktsiyasını keçirip, sürgünlik şaatlarınıñ 950-ge yaqın hatırlavını topladı. Qırım.Aqiqat arhivlerdeki hatıralarnı derc ete.
Men, Dilâver Muratov, qırımtatarım, 1938 senesi yanvarniñ 15-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Mayak-Salınskiy (1944 senesinden soñ Primorskiy adını alğan, 1962 senesi onı Yedi Quyuğa qoşqanlar) rayonındaki Yeniqale (1948 senesinden berli Sipâgino, şimdi Keriç sayıla – QA) köyünde dünyağa keldim.
Qorantam – babam Şabay Muratov (d.s. 1910) ve anam Remziye Muratova (d.s. 1912) – 1944 senesi mayısnıñ 18-nde bütün qırımtatar halqınen beraber zorbalıqqa oğratıldı – tarihiy vatanlarından sürgün etildik. Maña, qorantama ve bütün qırımtatar halqına qarşı cinayet yapıldı dep sayam.
Mayısnıñ 18-nde saba erte evimizge silâlı askerler sürip kirdi: avtomatlı eki asker ve bir revolverli zabit. Olar bir şey añlatmayıp, 10-15 daqqa içinde toplanmamıznı emir ettiler. Bizge qarşı pek sert yanaştılar, aqaretlediler, qıçırdılar, sözlerini diñlemesek, öldüreceklerini ayttılar. Beklenmegen bir şey edi, tüş kibi: şaşmaladıq, ne körgen olsaq, onı alıp, azbarğa çıqtıq.
Bütün kün semetdeşlerimizniñ yanında askerler turdı. Kimseni bir yerge yibermey ediler
Bizim kibi bütün qomşular da tışqa çıqarıldı. Askerler qıçırdı, bizni aqaretledi, küfür sözlerini ayttı. Yürip olamağanlarnı arabağa mindirgenler, er kesni Salın stantsiyasında (1952 senesinden berli Çistopolye stantsiyası – QA) topladılar. Bütün kün semetdeşlerimizniñ yanında askerler turdı. Kimseni bir yerge yibermey ediler, birisi ayaq yolğa istese de, askerler ayırılmay edi. Qaranlıq tüşip başlağanda aqşam epimizni maşinalarğa mindirip, bir stantsiyağa, ğaliba, Taşlı Yarğa alıp ketkenler (1945 senesinden berli Zelenıy Yar – QA), ve ayvanlarnı taşığan vagonlarğa yüklegenler.
1941 senesi, kütleviy seferberlik sebebinden, babamnı orduğa alğanlar, Or Qapunı (Qırımnıñ şimalindeki şeer, arbiy qale ve Or boynu, şimdi mında Perekop köyü bar – QA) mudafaa etken bölüklerde hızmet etti.
Nemse ordusı ordumıznı pek tez dağıttı, babam başqalarınen beraber esir tüşti, soñra da apiske alındı. Babam bir qaç arqadaşınen beraber fırsat tapıp, apiste qaçtı ve evde saqlandı.
Emcem askerlerniñ lafını eşitti: «Külüñiz, külüñiz, bir daa külmeyceksiñiz»
1944 senesi mayısnıñ 17-nde Bekmambet emcem aqşam oyunlarında edi, anda çoq asker bar edi. Gençler şeñlene, quvana, çoq küle ediler. Emcem askerlerniñ lafını eşitti: «Külüñiz, külüñiz, bir daa külmeyceksiñiz».
Vagonnıñ köşesinde insanlar teşik yapıp, onı kenef olaraq qullandı. Bir vagonda degil, bütün trende bir tibbiyet hadimi yoq edi.
Tren toqtasa, adamlar tez-tez vagondan tüşe edi: birisi suv qıdıra, digeri pite pişirmek içün ateş yaqa, birisi şorba ya da suv qaynata. Tren de 5-10 daqqağa, de 1-2 saatqa toqtalğan edi. Maşinist areket etecegini bildirmey edi, ses çıqarmay edi. Bir çoq insan vagonğa minip yetiştirmegen edi, qalabalıq olğan soñ insanlar tren köpçekleri altında qala edi. Qorqunç bir şey, mahsus yapa ediler. Kimse cezasını almağan edi. Üç kişi vefat etken edi. Ölülerni defin etmege bermey ediler, vagondan atıp taşlay ediler.
Açlıq, antisanitariya, hastalıqlardan – tif, sıtma, içekler yuqunçlarından – insanlar çibin kibi öle edi
Böylece, 25-inci künde Sırdarya stantsiyasına keldik, vagonımıznı Mirzaçul stantsiyasında ayırdılar. «Oktâbr» kolhozına tüştik, bizni ayvan azbarında yerleştirgenler. Açlıq, antisanitariya, hastalıqlardan – tif, sıtma, içekler yuqunçlarından – insanlar çibin kibi öle edi.
Men de sıtmağa oğradım. Ava arareti 55 derece olğanda kündüz qızıp olamay edim, suvuq edi, buzlay edim, amma sağ qaldım, nasıl dayanğanımnı bilmeyim.
SEE ALSO: «İş ve açlıq insanlarnı arıqlattı, bir çoq kişi qurucılıqta elâk oldı»Sürgünlikniñ ilk üç yılıgda sabıq cebeciler evge qaytıp, qorantalarını tapqan edi.
1947 senesi Mirzaçulden Samarqand vilâyeti Hatırçin rayonınıñ Lângar ocağına köçtik.
Mında 10 sınıfnı bitirip, 1958 senesi Samarqand köy hocalığı institutına oqumağa kirdim, 1963 senesi onı bitirdim. Bir yıl çalıştım ve Özbek ilmiy-tedqiqiy veterinar institutına oqumağa kirdim. 1970 senesi Frunzede kandidat işimni qorçaladım, 1984 senesi – Leningradda doktorlıq dissertatsiyamnı, 1989 senesi SSCB Yüksek attestatsion komissiyası maña professor unvanını berdi.
Eski SSCBden professor ocalarını davet etip, ev bere ediler. Yarışqa üç kere vesiqalarımnı berdim (kafedra müdiri, dotsent ve assistenti olaraq) ve er seferinde reqabetke qabiliyetli degil edim.
Bu millet mensüpligine köre ayırım olmaymı?
SEE ALSO: «Yapqanları içün ceza berilmedi, ne ivaz oldı, ne qanun»(2009 senesi oktâbrniñ 2-nde yazıp alınğan hatırlavlar)
Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini yeñüv Mahsus komissiyasınıñ reis muavini azırladı