«İşğalde kelecek yoq». Mustafa Cemilev – Qırımnıñ taqdiri, Ukrainadaki saylavlar ve qırımtatar muhtariyeti aqqında

Ukraina nevbetten tış parlament saylavlarına azırlana. Çeşit firqalarnıñ cedvellerinde onğa yaqın qırımlı siyasetçi, memur ve cemaatçı namzetini kösterdi. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ vekilleri de iştirak etecegini bildirdi, lâkin farqlı siyasiy küçlerge qoşuldı. Qırım.Aqiqat keleyatqan Yuqarı Rada saylavlarında deputat mandatı içün küreşecek olğan qırımlılarnen subetleşmege devam ete.

Saylavaldı kampaniyada qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev ve Meclis reisiniñ muavini Ahtem Çiygoz Petro Poroşenkonıñ «Avropa birdemligi» firqasınıñ cedveline kirsetildi. Meclis reisi Refat Çubarov İgor Smeşkonıñ «Küç ve namus» firqa cedvelinde üçünci yerde buluna. Ukraina haber siyaseti naziriniñ birinci muavini Emine Ceppar Yuqarı Radağa «Ğroysmannıñ ukrain strategiyası» firqası cedvelinde kete. Svâtoslav Vakarçuknıñ «Ses» firqa cedvelinde ASTEM şirketiniñ icra müdiri, Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı Rustem Umerov ve «KrımSOS» teşebbüsiniñ koordinatorı Tamila Taşeva Radağa keteler.

«VostokSOS» hayriye fondunıñ koordinatorı ve icra müdiri, qırımlı Aleksandra Dvoretskaya «Ses» firqasınıñ cedvelinde 31-inci yerde buluna. Qırımlı bloger ve dizayner Liza Bogutskaya Volodımır Zelenskıynıñ «Halq hızmetçisi» firqasınıñ cedvelinde 100-ünci yer aldı.

Ukraina Yuqarı Radasına qırımlı, Ukrainanıñ sabıq halq deputatı, iş adamı Andrey Sençenko da kete. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası, belli bir müddet qırımtatar kütleviy haber vastalarında reberlik yapqan Gayana Yüksel de halq deputatı olmaq içün namzetini köstermege niyetlene.

Qırımtatar Milliy Meclisi vekilleriniñ saylavlarğa farqlı firqa cedvellerinde ketkeniniñ sebebi ne? Farqlı siyasiy küçlerniñ cedvellerinde olıp, Qırım meselelerinde işbirligi yapmağa çare barmı? Qırımnı işğalden qurtarmaq ve qırımtatar milliy-territorial muhtariyetini qurmaq içün ne kerek? Qırım.Aqiqat Radiosınıñ kündüz yayınında alıp barıcı Katerina Nekreçaya bu suallerniñ cevaplarını qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilevnen beraber qıdıra.

– Siz ve Meclis reisiniñ muavini Ahtem Çiygoz Petro Poroşenkonıñ «Avropa birdemligi» firqasınıñ cedveline kirdiñiz, Meclis reisi Refat Çubarov ise İgor Smeşkonıñ «Küç ve namus» firqasınıñ cedveline kirdi. Qırımtatarlar parlamentke Volodımır Ğroysmannıñ «Ukrain strategiyası» ve Svâtoslav Vakarçuknıñ «Ses» firqalarında kete. Prezident saylavlarında Meclis resmiy şekilde Petro Poroşenkoğa qoltutqan edi. Mında aenksizlik yoqmı?

– İşğalden evel vaziyet bam-başqa edi. Parlament saylavlarına belli bir siyasiy küçnen beraber kete edik, saylayıcılarımız bar edi (2014 senesine qadar Mustafa Cemilev Ukraina parlamentine «Narodnıy Ruh» firqasından, üç kere «Narodnıy Ruh» qoşulğan «Naşa Ukraina» firqasından, bir kere «Batkivşçına» firqasından saylanğan edi – QA). Olar cedvelleriniñ keçecek qısmına temsilcilerimizni alğan edi. Şimdi vaziyet deñişti, saylayıcılarımız yoq – olar işğal altındaki Qırımda qaldı. Saylavlarğa ancaq bir qaç yüz insan çıqa bile. Şunıñ içün mında kimnen ketkenimiz bizler içün müim degil… Asılında, müim. Elbette, vaziyet ne olsa olsun, Rusiye tarafdarı olğan siyasiy küçlernen beraber ketmeycekmiz. Kim qayda namzet kösterilecegini belgilegende nasıl bir siyasiy küç olğanına, arqalarında kimler bar ve Ukrainanı nasıl körgenlerine baqamız. Bu sefer, elbette, parlamentte Qırımnıñ tamır halqınıñ vekilleri çoqça olmasını isteymiz. Qırım mevzusı er vaqıt aydınlatılmalı, bunı ise eñ yahşı şekilde halqımıznıñ temsilcileri yapacaq.

– Yani bu firqalarnıñ vekilleri sizge muracaat etti ya da siz muracaatta bulunğan ediler?

– Biz «Narodnıy Ruh» ve «Yeşiller firqasına» da namzet kösterdik, bu Gayana Yüksel – amma olarnıñ keçüv ihtimali az. Bu firqalar istegini bildirgen edi. Elbette, Refat Çubarov «Petro Poroşenko Blokundan» ketmege istemedi, çünki er daim beraber ediler. Em de prezident saylavlarındaki beyanatımız yalıñız Meclisniñ fikri degil, er daim bağda olğan Qırımdaki semetdeşlerimizniñ fikri ola. Bunıñ sebebi Petro Poroşenkonıñ BM Baş assambleyası, PACEde Qırım mevzusında ve işğalden qurtaruv aqqında faal aytqanı oldı. O, milliy-territorial muhtariyetni (qırımtatar – QA) yañıdan quruvnen bağlı Anayasa deñişmelerini kirsetecek işçi gruppanı da qurğan edi. Aytacağım, qırımtatarlarnıñ Poroşenkoğa qoltutması içün bütün sebepler bar edi. Çubarovğa da cedveldeki yer teklif etildi, amma büyük telüke bar ve Smeşkonıñ cedveli boyunca keçmesiniñ daa büyük ihtimali bar, dep tüşünemiz. Amma yañılmamız da mümkün. Şimdilik, reytinglerge köre, «Küç ve namus» 5 fayızlı sıñırnı keçmey. Keçer, dep ümüt etecekmiz.

Mustafa Cemilev

– Meclisniñ Petro Poroşenkoğa canı ağırmaymı?

– Petro Poroşenkodan cedvelini qırımtatarlarnen tolduracağını beklep olamaymız, bu añlaşıla… Amma menim yerime Refat Çubarovnı alıñız, degen edim. Menim yaşımda ne kerek, dinozavrnıñ deputat olması ayıp endi. 20 yıldan berli oturdım. Amma şöyle dedi: yoq, sizni cedvelimde körmege isteyim. Bir taraftan, farqlı siyasiy küçlerde bizimkilerniñ olması yahşı. Qırım ve tamır halqınen bağlı vesiqalar qabul etilgende bu fraktsiyalarnıñ destegini semereli bir şekilde temin ete bileler.

Moskvadan radio diñleyicisi Aleksandrnıñ suali bar: «Vladimir Putinniñ qudası Viktor Medvedçuk ğalebe qazanacağından qorqmaysıñızmı? Bu firqa 10%-ğa yaqın qazansa, ne yapacaqsıñız?».

– Bu prezident saylavlarından soñ bu küçler faal sürette qaytmağa başladı, bizim buña qarşılıq kösterecek mehanizmlerimiz, mence, şimdilik yoq. Amma devletimiz içün telükeli olacağını tüşünmeyim, saylavlarda eñ çoq 10-11% qazanırlar, fraktsiya olacaqlar. Amma ukrain halqı bayağı kâmil, em de ilân etken Avropa integratsiyası yolumızğa tesir etip olamazlar.

– «Halq hızmetçisinde» qırımtatarlar ne içün yoq?

– Bu sual «Halq hızmetçisine» berilmeli. Bu firqağa nisbeten bir de bir allergiyamız yoq. Konstruktiv muhalifetke keçecegimizni ilân etken edik. Amma Volodımır Zelenskıy eski akimiyetten kimsenen işi olmaycaq, degen edi, biz ise eski akimiyet sayılamız. Faqat konstruktiv muhalifet aqqında aytıp, yañı prezidentniñ muvafaqiyetsizligine quvanmaycaqmız, dedik. Qırımnı işğalden qurtaruv mevzusı daimiy olsun dep, Avropa atlantik kursına yardım etmege tırışacaqmız. Buña riayet etseler, biz muhalifet degil, ittifaqdaş olacaqmız. Amma Zelenskıynıñ etrafında bir qaç farqlı gruppalar bar. Bazıları qırımtatarlarsız olmaz, digerleri raqip olğanımıznı, umumiy bir şeyimiz olmağanını aytalar. Yaqın vaqıtta körüşüvimiz olacaq ve er şeyni al etecekmiz, dep tüşünem.

Mustafa Cemilev

– Yuqarı Radadaki koordinatsiya aqqında aytqan ediñiz. Parlamentke keçe bilecek qırımtatar gençleriniñ fikri Meclis fikrinden farqlı olacağından qorqmaysıñızmı?

– Bir insan Meclis qararlarına riayet etecek, dep kefil etip olamaymız, Meclis azası olsa bile. Tarihımızda böyle şeyler olğan edi. Amma Meclis azalarını aytmayıq, Meclis tevsiye etken insanlarnı aytamız.

– Şimdiki akimiyet, prezident, yañı ükümet ve Yuqarı Radağa qırımtatar muhtariyeti ve halqnıñ nege ihtiyacı bar olğanını añlatmaq içün ne kerek?

– Umumen ukrain cemiyeti bu problemanı añlamay. Bazıları başqaları da muhtariyet ister, dep aytalar: macar, romenler. Ukraina dağılır deyler. Olmaycaq şey. Laf yañı bir şeyni quruv aqqında degil, 1944 senesi cinaiy şekilde bozulğannıñ ğayrıdan quruluvı aqqında kete. Çoq insan böyle bir muhtariyet endi olğanını añlamay. Söz sırası, Volodımır Zelenskıy prezident saylavlarınıñ eki turı arasındaki açıq munaqaşada bu sualge cevap bermedi. İşğal bitken soñ qırımtatar halqınıñ güllenmesi içün bütün şaraitler olmalı, dep ayttı. Bu problemanı añlamaylar, dep tüşündim. Kelecek körüşüvde bu mevzuda laf etecekmiz, deyim. Bazı firqalarnıñ – «Radikal firqa», «Batkivşçına» firqalarınıñ – fikri deñişkenini körem, içtimaiy tedqiqatlar da ukrain toplulığınıñ yarısından ziyadesi Qırımda milliy-territorial muhtariyet olacağına azır olğanını köstere. Ümüt bergen bir işaret. Kütleviy haber vastalarınıñ rolü büyük, böyle adımnıñ maqsatqa ve qanunğa uyğun olması añlatılmalı.

– Ne aytacaq olasıñız?

– Dünyada halqnıñ kelecegini belgilev ve devletniñ topraq bütünligi aqqı bar. Unitar Ukraina devleti çerçivesinde milliy-territorial muhtariyet olaraq devletçilik şeklini quruv formulası teklif etile. Bu bir de bir qaidege zıt kelmey.

– Bu muhtariyetni qurmaq içün Qırımnı başta işğalden qurtarmaq kerek. Bunı nasıl köresiñiz?

– Bu global mesele, tek Qırımnen bağlı degil. Amma bir qaç vaziyette yarımadanı işğalden qurtara bilemiz. Birinciden, er angi yañı istilâğa qarşı çıqa bilecek devletniñ arbiy quveti arttırılmalı. Ekinciden, Ukrainadaki istiqrar pek müim, çünki er angi stabilsizleşüv duşmanımızğa fayda ketirecek. Ukrainada Rusiye tarafdarı olğan bir akimiyet olsa, sanktsiyalar lâğu etilse, Rusiyeniñ Qırımnı özüne qaldırmağa imkânı olacaq. Elbette, bunı memleketniñ Avropa atlantik integratsiyası yolu ve istilâcığa qarşı sanktsiyalarnıñ quvetleşüvinen bağlaymız. Şunıñ içün şimdi Rusiyeni kene PACEge almaq keri adım dep sayamız. Zelenskıy Berlin ve Parijde bunı açıq bir şekilde izaatladı, amma Angela Merkel ve Emmanuel Makronnıñ fikri deñişmedi, ne yazıq ki. Büyük bir facia körmeyim, lâkin qırımtatarlarğa qarşı repressiyalarnıñ quvetleştirilüvi buña Ğarpta nasıl cevap berilecegine bağlı.

– Yuqarı Radada ve halqara alanda umumen qırımlılarnı temsil eteceksiñiz, dep ayta bilesiñizmi?

– Bütün qırımlılarnı temsil etem dep aytıp olamayım, çünki Qırımda Rusiyege baqqan insanlar er vaqıt bar… Qırımtatarlar işğal etilgen Qırımda ve Rusiye terkibinde kelecekleri olmağanını yahşı añlay… Öz keleceklerini olar işğalden qurtaruvnen bağlay. Qırım ealisiniñ Rusiyege qoltutqan qısmını aytsaq, olarnı da añlayım. Qırımda rus tilli ealiniñ 90%-dan ziyadesi – sürgünlikten soñ Rusiyeniñ farqlı vilâyetlerinden köçken insanlar ve, elbette, belli bir bağları bar. Amma esas farqımız şudır: Rusiye sevgiñiz belli, lâkin cemidanlarını alıp keldiñiz. Bunı begenseñiz, vatanıñızğa ketmege kimse keder etmey. Amma anda, vatanıñızğa, vatanımıznen beraber ketmege razı degilmiz.

– Qırımlılarğa ne aytmağa ister ediñiz?

– Qırımda işğalde, Rusiye Federatsiyasında kelecekleri yoq, dep daa bir kere tekrarlamaq isteyim. Çünki dünya toplulığı işğalni iç bir vaqıt tanımaycaq, ve yarımada er vaqıt çürügen bir region olacaq. Anda işğal bitmese, insan aqlarını qorumağa imkânsız olacaq. Şu sebepten Qırımnı tez vaqıtta işğalciniñ çızmasından qurtarmaq içün areket etmek kerekmiz. Başqa çaremiz yoq.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)

Katerina Nekreçaya, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ prodüseri, alıp barıcı ve mahsus leyhalarnıñ müellifi