İyül 22-sinde Özbekistan ve Tacikistan halq yazıcısı Timur Pulat 80 yaşını toldurdı. O, perestroyka başında qırımtatarlarnıñ tarihiy vatanına qaytuv ıntıluvına qol tutqan, sovet intelligentsiyası vekilleriniñ azlığından edi.
Timur Pulatov 1939 senesi Buharadsa dünyağa keldi. Buhara pedagogika institutınıñ filologiya bölügini bitirgen soñ, oña Taşkentte "Özbekistan komsomoletsi" gazetasına çalışmaga teklif ettiler. Onıñ qarşısında "Lenin bayrağı" qırımtatar gazetasınıñ muarririyeti edi. Böyle etip Pulat, qırımatatr edebiyatınıñ klassigi Şamil Alâdinnen tanış oldı ve sıq-sıq qonusa edi.
Timur Pulatov
O vaqıt o, sürgün etilgen qırımtatar halqınıñ meselesinen endi tanış edi. Yazıcı, bu satırlarnıñ müellifine bergen intervyüsında böyle tarif etken edi: "Men balalıqtan qırımtatarlarnen yan-yanaşa yasay edim, tışarıda balalarnen oynay edim. Anam: "Olar da musulmanlar", dey edi. Men oquğan peninstitutta da qırımtatarlar bar edi. Aqlimda bar, bir qırımtatar qızınen tanış olğan edim, o maña sürgünlikni tasvirley edi. O vaqıt men birinci kere tüşüncege daldım: "Ne içün menim vatanım başqa halqnıñ sürgünlik yeri oldı?"
Bir qırımtatar qızınen tanış olğan edim, o maña sürgünlikni tasvirley edi. O vaqıt men birinci kere tüşüncege daldım: "Ne içün menim vatanım başqa halqnıñ sürgünlik yeri oldı?"
1967 senesi Pulat, Moskovada Stsenaristler ve rejissörlar yuqarı Kurslarına oqumağa kirdi, ondan soñ Taşkentke qayttı. 1968 senesi o, SSSR Yazıcıları Birliginiñ azası oldı. Onıñ - "Yol çetinde yürme" - birinci ikâyesi 1964 senesi bastırılğan edi. Keççe "Başqa mesken yerler" ("Proçiye naselönnıye punktı"), "Kaipniñ ekinci seferi" ("Vtoroye puteşestviye Kaipa"), "Devamlı müşteri" ("Zavsegdatay"), "Qaravul qulleleri" ("Storojevıye başni"), "Buhara eviniñ ihtirasları" ("Strasti buharskogo doma") kitapları dünya yüzüni kördi.
1980-inci yılları Timur Pulat fikirlerni şekillendire edi desek, qabartma olmaz. Onıñ intellektual ve felsefe nesri, o zaman SSSR-de yazılğan "bir künlük" eserlerden pek farqlana edi. Onıñ eñ meşür eserleri - "Tarazi qaplıbaqası" ("Çerepaha Tarazi") ve "Yaldağan Avrasiya" ("Plavayuşçaya Yevraziya") - tarih ve zemaneniñ, mifologiya ve satiranıñ meraqlı birleşmesidir.
Bundan ğayrı, o, "Komandirniñ qaytuvı" ("Vozvraşçeniye komandira"), "Başqa mesken yerler", "Bu yahşı oğlan" ("Etot slavnıy paren") ve "Kaipniñ soñki seferi" ("Posledneye puteşestviye Kaipa") bediiy filmlerniñ stsenariylerini de yazdı.
1991 senesi Timur Pulatnı SSSR Yazıcıları Birliginiñ idaresiniñ birinci kâtibi olaraq sayladılar, bu teşkilât, Rusiye ve MDB (Mustaqil Devletlerniñ Birligi) yazıcılar birlikleriniñ Halqara birleşmesi (YBHB) olğanından soñ, o bu itibarlı yazıcılar birleşmesiniñ başı oldı. 1994 senesi nevbetteki qurultayda Pulat, YBHB-niñ reisi olaraq saylanıldı. 2000 senesi o YBHB reisi olaraq istifa etti ve edebiy faaliyetke qayttı.
Perestroyka vaqtında ve qırımtatarlarnıñ 1987 senesi Moskova aktsiyalarından son, repressiyağa oğrağan halqnıñ meselesi bütün dünyağa belli oldı. Amma devlet yolbaşçıları, onıñ çezmesi müim bir şey olğanını añlamay edi, aynı vaqıtta qırımtatar halqınıñ küreşi ile birdemligini sovet intelligentsiyasınıñ belli erbapları - Bulat Okucava, Yevgeniy Yevtuşenko, Anatoliy Pristavkin, Sergey Baruzdin - bildirgen edi.
O arada qırımtatar halqınıñ qanuniy talaplarına destek köstergen eñ açıq ve tafsilâtlı metinni Timur Pulatov derc etti desek, hata olmaz. "Drujba narodov" populâr jurnalınıñ 1988 senesiniñ №12 sanında onıñ bir qaç saifelik - "Bütün dünyanen - qardaşlarımızğa yardım etmek" maqalesi çıqtı.
Timur Pulatnıñ maqalesi, qırımtatarlarnıñ akimiyetke talapları adaletli ve aqlı olğanında eminliknen ve duyğudaşlıq sözlerinen başlana: "Qırq yıldan berli muacirlernen yan-yanaşa yaşağan, tuvğan toprağı, medeniyeti, tili, tarihi, milliy ruhunıñ beşigi ile kesilgen bağı içün olarnıñ qalbindeki ağrını, facianı bilgen bizler olmasa, kim daa bu eminlikni kösterecek?!".
Müellif, qırımtatarlarnıñ tarihiy inkişafını tafsilâtlı tasvir ete, repressiyağa oğrağan halqnı tarihiy vatanına qaytarmaq içün akimiyet yapmaq kerek olğan adımları aqqında ayta.
Qırımtatarlarnıñ muhtariyetini ğayrıdan tiklemek aqqını tanığanımıznen biz, olarnıñ öz medeniyeti, tili, milliy ananeleri, içtimaiy ve uquqiy şuurı, şahısnıñ azatlığı ve degerligi, sovet halqlarnıñ arasında öz özgün halq olaraq inkişafı aqqlarını tanıymız
Timur Pulatovnıñ maqalesi, onıñ qardasları, qırımtatarlar, niayet yekâne vatanına irişecekleri ve devletçiligini tiklemelerine ümüdi ve birdemlik sözleri ile bite: "Qırımtatarlarnıñ muhtariyetini ğayrıdan tiklemek aqqını tanığanımıznen biz, olarnıñ sadece etnik cemiyeti kibi inkişaf etmesine ayırılmaz aqqını degil de, olarnıñ öz medeniyeti, tili, milliy ananeleri, içtimaiy ve uquqiy şuurı, şahısnıñ azatlığı ve degerligi, sovet halqlarnıñ arasında öz özgün halq olaraq inkişafı aqqlarını tanıymız. Halqnıñ vatan kölgesinde canı raat olur, göñül yaraları sarılır, ve o, qanatlanğan ve qorulğan, başqa halqlarnıñ vekilleri ile, öz ülkesini çoq milletli Yutunıñ incisi yapmaq içün çalışacaq".
Yıllar keçkeninden soñ, Timur Pulatov öz icadında qırımtatarlarnıñ mevzusına qayttı ve "Saylama. Qırım. İzbrannoye" kitabına kirgen bir qaç emiyetli eser yazdı.
2018 senesi "Tezis" Aqmescit neşriyat evi bastırğan kitapqa, qırımtatar halqı tarihiniñ soñki asrınıñ meşür şahısları ve vaqiaları aqqında üç eser kirdi.
"Ölümge "yoq" de" ("Skaji smerti "net") povesti, 1917 senesi fevralde bölşevikler tarafındak öldürilgen qırımtatar milliy areketiniñ lideri Noman Çelebicihannıñ soñki künlerine bağışlanğan. Epigraf olaraq müellif Quran Ayetini qullandı: "Allahnıñ yolunda öldürilgenler içün "ölüler" demeñiz - Yoq, olar tiriler!".
Ekinci eser - halq tarihinde facialı bir şahıs - 1978 senesi akimiyetniñ diskriminatsiya siyasetine qarşı narazılığını kösterip, özüni yaqqan Musa Mamut aqqında ikayedir.
Kitapnı, qırımtatarlarnıñ tarihiy vaqanına avdetini facialı vaqiası aqqında tasvirlegen "Cennetten sürgün" ("İzgnaniye iz Raya") romanı yekünley.
Bu müim ve degerli eserlerini bastırğanınen, yazıcı, onıñ kitabı "siziñ çoq qorluq çekken halqıñıznı oquv çerçivesinde birleştirip, ayatlarını aks etmege tırışqanım adamlar - Noman Çelebicihan ve Musa Mamutnı ruhlandırğan maqsatlar oğrunda eñ azından qısqa vaqıtqa qavğa-davalarnı ve añlaşmamazlıqlarnı unutmağa imkân berir", dep ümüt ete edi.