İyünniñ 16-nda İsviçrede Ukrayinanıñ teşebbüsi ile teşkil etilgen Dünya barışıq sammitiniñ toplaşuvı yekünlendi. Onıñ neticesi özek, aşayt havfsızlığı ve bütün cenk esirleri ve qaçırılğan balalarnıñ qaytarıluvı çağıruvları ile bir beyanat oldı. Onı 93 iştirakçi devletten 78-i imzaladı. Rusiyeni sammitke davet etmediler. Bu Kremlniñ raatsızlığını doğurdı.
Sammitniñ neticelerini Ukrayina içün muvafaqiyetli dep adlandırmaq mümkünmi ve oña işğal etilgen Qırımda — qırımlılar ve Rusiye nezaretindeki memurlar nasıl seslendiler? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Roman Spiridonov Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyev ve Milliy buhranğa qarşı gruppasınıñ idareci ortağı Taras Zağorodnıy ile laf etti.
Prezident Volodımır Zelenskıy Barışıq sammitiniñ toplaşuvında. İsviçre, 2024 senesi iyünniñ 15-i
"Ukrayina içün barışıq ve aracılar koalitsiyasınıñ qurulmasına birinci adım" — Dünya kütleviy haber vastaları sammitniñ neticelerini böyle qıymetlendire.
Ukrayina prezidenti Volodımır Zelenskıy, İsviçredeki körüşüv barışıq yolunda ameliy adımlar ola bile, dep işandıra. Sammitke davet etilmegen Rusiye, toplaşuvnı bozmayıp, iştirakçilerniñ sayısını eksiltmek içün devletlerge basqı köstermege pek tırışmadı.
Sammit — Qırım platforması siyasetiniñ devamı, dep saya Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyev. Platformanıñ vazifesi — Ukrayinanıñ topraq bütünliginiñ ğayrıdan tiklenmesi olsa, İsviçrede ve diger halqara meydançıqlarda Sammitniñ vazifesi — Ukrayinanıñ ğayrıdan tiklenmesi ve oña arbiy destek köstermektir, dep tüşüne Bariyev.
Eskender Bariyev
"Beyanatta, ilk nevbette, eñ kergin meseleler qayd etildi. Bu, atom telükesizligi meselesi, bu, meselâ, arbiy esirlerniñ meselesi, bu, vatandaşlarnıñ meselesi, balalarnıñ meselesi. Yani bular esas ve kerekli, deyik ki, eki tarafnıñ isteklerini köstermek içün yapılması kerek olğan adımlar, yani, er alda, vatandaş ealisi çatışma neticesinde olğanından daa telükesiz ola", — dep tüşüne Eskender Bariyev.
Ukrayina prezidentiniñ Qırımdaki daimiy vekili Tamıla Taşevanıñ malümatına köre, Rusiye tarafından işğal etilgen Qırımda 218 siyasiy mabüs buluna. Ve sammitniñ yekünleyici beyanatında olarnıñ azat etilüvi aqqında da aytıla, dep tüşüne Eskender Bariyev.
"Men, er alda, siyasiy mabüsler böyle olğanını tüşünem. Çünki mesele şunda ki, tam miqyaslı tecavuznen başlap, biz er vaqıt üç kategoriya bar, dep aytamız. Bu cenk esirleri, bu añlaşıla, bu Üçünci Jeneva konventsiyası. Ekincisi — 2014 senesinden başlap siyasiy mabüsler. İşğalci akimiyetniñ şartlı mahkeme esnasından keçmeyip, apiske alınğan vatandaşlar azatlıqtan marum etilse de, azatlıqtan marum etüv yerlerinde bulunalar. Ve bunıñ içün daa keñ mesac bar. Ve menimce, bu doğru", — dep ayttı Eskender Bariyev.
Sammitniñ arfesinde Rusiye Federatsiyasınıñ lideri Vladimir Putin öz barışıq planı ile çıqışta bulundı, o, teslimiyet teklifine oşay. Onı Ukrayina birden red etti. Rusiye Federatsiyasınıñ Havfsızlıq Şurasınıñ reis muavini Dmitriy Medvedev İsviçerdeki körüşüvni "ayvanlar azbarı" dep adlandırdı.
Kreml kontrol etken Qırım memurları da çette qalmadı. Qırımnıñ Rusiye parlamentiniñ spikeri Vladimir Konstantinov öz Telegram-kanalında, İsviçride "sulh sammitı" olaraq planlaştırılğan tedbirden vazgeçip olamağan memleketlerniñ vekilleri toplaşacaq, dep yazdı.
Vladimir Konstantinov
"Başta mında meşur "Zelenskıynıñ formulasını" muzakere etmek kerek ediler. Amma konferentsiyanı azırlağanda iştirakçilerniñ bu diplomatik "şedelerden" qorqqanları belli oldı, ve "formulanı" sadeleştirmege başladılar. Neticede ondan aman-aman iç bir şey qalmadı", — dep yazdı Konstantinov.
Rusiye kontrolindeki milletlerara munasebetler boyunca Qırım Cumhuriyet komitetiniñ yolbaşçısı Zaur Smirnov yekünleyici beyanatnı "sahte ğarp" dep adladı.
Zaur Smirnov
"İsviçre konferentsiyası — Ğarpnıñ Rusiyeniñ diqqatını cebede muvafaqiyetli cenk areketlerinden ayıracaq ıntıluvıdır. Bunı yekünleyici rezolütsiyanıñ bir de bir maddesinde Ukrayinağa çetel silâsınıñ berilmesini toqtatmaq, em de kelecekte bloktan tış statusı aqqında şartlar olmağanı köstere. Ğarp Rusiyege Minsk añlaşmaları kibi daa bir yalan tuzağını aşıp bermege tırışa", — dedi Smirnov "RİA Novosti"niñ izaatında.
Sulh sammitinden evel Ukrayina Rusiye Federatsiyasına ücüm etmege ruhset aldı, Rusiye Federatsiyası Rusiyege ücüm etkende özek silâsınen cevap berecek, degen qorquzmaları yayıldı.
Bunı Milliy buhranğa qarşı gruppasınıñ idareci ortağı Taras Zagorodnıy hatırlata.
Taras Zagorodnıy
"Ukrayina Qırım territoriyasında ava mudafaasını kütleviy şekilde yoq etken soñ, keçitler yoq etile ve umumen F-16 peyda olğan soñ Qırım Rusiye ordusı içün bir tuzaq olacağına pek işandırdı. Ve bu sebepten bütün bu laflar... yoq, men bu çıqışta bulunğanlarnıñ qasevetini añlayım, ne içün ğarp silâlarınıñ ketirilmesi toqtatılmay. Kimse bir yerge qaçmağa istemey. Amma bu olarnıñ meselesi", — dedi ekspert.
Rusiye nezaretindeki Qırım memurlarına Kremlniñ zindanlarını tekrarlamaqtan ğayrı bir şey qalmay, dep emin.
"Bir sualim bar, eger bir şey olmasa, ne içün er kes kerginleşe? Çantalarıñıznı toplap, Qırımnı terk etiñiz", — dedi Taras Zagorodnıy.
Siyasetşınas, Sammitniñ esas neticesi olaraq, AB memleketleriniñ (Almaniyanen beraber) çatışmanı toqtatmaq mümkün olmağanını beyan etmesini saya, çünki bu, nevbetteki cenkke yol açacaq.
"Yetekçi olğan ileri memleketlerimiz imzaladı. Ukrayinağa silâ bergenlerniñ episi imzaladı. Macaristan bile imzaladı, Türkiye de imzaladı. Yani Ukrayinanıñ ittifaqdaşları olğan eñ küçlü memleketler bunı destekledi ve imzaladı. Ebet, imzalamağan bazı memleketler bar, amma keldiler. Olar episi Rusiye ve Qıtay tarafından desteklengen global cenüpniñ barlığı aqqında mifni bozdı. Pek yahşı, bu sözlerni tekrarlaycaq olsañız, Çin ve Rusiyeniñ Afrikada tesiri pek büyük olğanını añlamaq kerek. Birisi lâğu etecek, birisi qoşulacaq", — dep emin Taras Zagorodnıy.
Taras Zagorodnıy Global Sulh Sammitini Atlantik Hartiya ile qıyaslay. Bu, 1941 senesi avgust ayında ABD prezidenti F.D.Ruzvelt ve Büyük Britaniya baş naziri R.Cerçill tarafından imzalanğan umumiy beyannamedir. O vaqıt bu vesiqanıñ ameliy faydası yoq edi, amma o, Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ ögüni aldı, dep ayta siyasetşınas. Zagorodnıy emin ki, Global sammit de, başta Putinge qarşı koalitsiya, soñra ise yañı telükesizlik sisteması şekillendirilmesi içün çerçive ola bile.
MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.