«Edebiy esnas başladı»: «Qırım inciri» yarışı qırımtatar medeniyetine nasıl yardım ete

Kyivdeki «Qırım evi» «Qırım inciri» şair, nesirci ve tercimanlar yarışına icadiy işlerni qabul etip başlay, dep ilân etti. Eserler 2020 senesi oktâbrniñ 31-ne qadar qabul etilecek. Yarış üçünci kere keçirile ve yarımadada Rusiye akimiyeti tarafından taqip etilgen qırımtatarlar da ğalip çıqqan edi.

Teşkilâtçılarnıñ aytqanına köre, «Qırım inciriniñ» maqsadı qırımtatar tili ve edebiyatınıñ tarqaluvı ve inkişafına yardım etmek, Qırım ve qırımtatarlar mevzusını Ukraina edebiyatında aktualleştirmek ve eki medeniyetniñ biri-birini daa teren añlaması içün tercimelerniñ peyda oluvına yardım etmektir. Yarış öz vazifelerini nasıl becere ve Ukrainanıñ tamır halqına nasıl bir yardım kerek, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında Katerina Nekreçaya Kyivdeki «Qırım eviniñ» alıp barıcısı Alim Aliyev ve ukrainalı jurnalist Osman Paşayevnen laf etti.

– Alim, şimdi yarımadada qırımtatar tiliniñ vaziyeti nasıl?

Aliyev: 2014 senesine qadar rus tili anda zaten üstün edi, açıq sektorda tek o bar edi. Şimdi bu daa quvetleşti: andaki mekteplerde ukrain tili qalmadı, ve yarımadadaki gençler online tasil aletlerini özleri tapmaq kerek. Qırımtatar tili de aynı zor vaziyette: ana-baba komitetleri balalarınıñ til ögrenüv aqları içün küreşe. Ukrainada 300 biñden biraz çoq olğan qırımtatarı bar, yarımada da şu cümleden – ve bu tek Herson şeeriniñ ealisi. Bu pek küçük, amma passionar insan gruppası. Qırımtatar tilini unutsaq, laf etmesek ve onı inkişaf ettirmesek, kelecek nesiller bizni kesen-kes afu etmez.

Alim Aliyev

– Yarışıñız qırımtatar tilini saqlap qalmaq ve inkişaf ettirmek içün keçirile, ve ukrain tilinde de eser ve tercimelerni qabul etesiñiz. Qırımtatar tilini qırımtatarlardan ğayrı başqaları da ögrensin isteysiñizmi?

Aliyev: Bir memlekette yaşap, em baş, em tamır halqnıñ tilini bilmek normal bir şey. Etnogenez bir topraqta oldı, şunıñ içün medeniyetlerniñ bir-birine keçüv esnasları normal ola. Şimdi er kes Beyazrusiyedeki narazılıqlarnı laf ete, ve biz küçlü vatandaş cemiyetini quruv faktorlarından biri medeniyet ve tasil olğanını köremiz. Ümüt etem ki, beyazrusiyeli dostlarımıznıñ er şeyi güzel olur.

– Endi üçünci «Qırım inciri» yarışı keçirile. Artqan meraqnı qayd etesiñizmi?

Aliyev: Bu terek kibi: fidan ekesiñ ve küçlengenini köresiñ, inkişaf ete, bereket berip başlay. Bu yıl yarış pandemiyağa ve medeniy saadaki belli qıyınlıqlarğa baqmadan keçirile. Onı qaçırmamaq bizim içün müim edi, em de küzde çıqacaq ekinci «Qırım inciri» cıyıntığını endi azırladıq. Şimdi bir qaç variantnı baqamız, amma dekabr ayında ğaliplerni aytıp mukâfatlaycaqmız. Üç yıldan soñ «Qırım inciri» şeklini deñiştire ve pekitile. Bu sene de aynı kategoriyalar qaldı: qırımtatarca ve ukraince şiiriyet, Qırım aqqında nesir, ukrainceden qırımtatarcağa ve aksine tercimeler. Mında sıñırlarnı lâğu ettik, endi tek zemaneviy edebiyatnı degil, klassik eserler de tercime etile.

– İşlerni endi yollaylarmı?

Aliyev: Yarışnı ilân etken birinci künümizde üç eser keldi. İnsanlar bekley, yaza, yollamağa niyetlene, demek. Er kesni iştirak etmege davet etemiz – em professional müelliflerni, em edebiyatta ve tercimelerde ilk adımlarını atqanlarnı, çünki «Qırım incirini» beraber yapamız. Bu milliy yarıştır. Keçken mukâfatlav merasimlerinde insanlar Kyivge Qırımdan kele, mında yaşağanlarnen fikirlerini paylaşa, ilerideki icatları içün ilham ala edi.

– Eñ populâr kategoriya angisi?

Aliyev: Şiiriyet. Pek çoq iş kele – em ukraince, em qırımtatarca. Ebet, bunı nesirnen balanslamaq ister edik, amma memleketimizde şairlerniñ daa çoq olması da güzel. Bir ricam bar: işleriñizni soñki künge qaldırmañız, yollañız. Jüri azaları olarnı şifrelengen alda ala, ve sentâbr ayında olarnı oqup muzakere etip başlaymız.

– Osman, «Qırım inciri» qırımtatar tiliniñ saqlap qalması ve inkişafına yardım etip oldımı, sence?

Paşayev: Mence, bu yarış qırımtatar tilinen o qadar bağlı degil, daa çoq edebiyat esnası, hususan qırımtatarlarnıñ edebiyatınen bağlı. «Qırım inciri» oña kerçekten müsbet tesir ete: cıyıntıqlarnı alsaq, anda bu edebiyat esnası endi bar, ne yazıq ki, soñki yigirmi yılda bunı körmegen edik. Şair Şakir Selimniñ vefatından soñ qırımtatar şiiriyeti bitti dememiz mümkün, «Qırım inciri» ise bu boşluqnı qapata. Qırımtatar tilini aytsaq, mında tek yarış degil, Ukrainanıñ ğayreti de kerek. Qırımtatarlarnı Tamır halq dep qabul etken olsa, bir çoq ukrainalı qırımtatarca az buçuq bilmelidir – bu özüni ve toponimiyalarını añlamağa yardım ete, çünki şarqtan ğarpqa qadar türkiy sözler bar. Amma bir kereden «Qırımtatarca laf eteyik» dep böyle olacağını beklemek yañlış olur, ciddiy bazar ve devlet yanaşuvları kerek. Qırımtatar tili içün tek müit degil, talap da kerek.

Osman Paşayev

– Nasıl adımlar atılmalı?

Paşayev: Birinciden, qırımtatar tili konferentsiyası olmalı – standartları belgilenmeli, tamamen latin urufatına keçmeli. Ebet, işğal altındaki Qırımda onı keçirmek imkânsızdır, çünki yerli filologlardan ğayrı, anda dünya türkşınaslıq mütehassısları olmalı. Böyle konferentsiya keçirilecek yekâne yer esas Ukraina ola. Qırımtatarlar tamır halq olğanı içün bu Ukraina devletiniñ vazifesidir. Ekinciden, aynı bu sebeplerden qırımtatar tili az olsa da, mekteplerde ögretilmeli. Amma bunı can sıqıcı ve meraqlı olmağan bir şeyge çevirerler dep qorqam, doğru ögretmek içün mütehassıslar azırlanmalı. Ders yarın endi olamaz – er kesni azırlamaq içün beş-yedi yıl kerek.

– Alim, ne tüşünesiñ?

Aliyev: Kelecek nesiller içün küreşmelimiz, razım, tek qırımtatarlar aqqında laf ketmey. Qırımtatar tili ve Qırım tarihınen bağlı interaktiv online dersler kerek. Bunı parça-parça toplaymız, öz küçümiznen, akimiyet tarafından büyük destek olğanını is etmeymiz. Amma Ukraina intellektual elitasınıñ destegi büyük – bu pek müim. Qırımtatar şair, yazıcı, tercimanlarına olarnıñ metinleri tek küçük gruppa insanlarğa kerek olmağanını, tek qırımtatarlarğa meraqlı olmağanını, yarımada ve tamır halq çerçivesinden çıqa bileceklerini köstermek müimdir. Bu ihtiyac ukrainalılar arasında da is etilse, qırımtatarlarğa da inkişaf etmek içün stimul berecek. Ve, elbette, Ukraina Anayasasına qırımtatar milliy-territorial muhtariyetini quruv deñişmelerini kirsetmek pek müim ola. Bu tamır halqqa saqlap qalmaqnen beraber inkişaf etmege de yardım eter edi.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)

Katerina Nekreçaya, Qırım.Aqiqat Radiosı leyhasınıñ reber vazifelerini eda ete, tele ve radio alıp barıcısı, mahsus leyhalarnıñ müellifi