2021 senesi martnıñ 24-nde Ukrayina prezidenti Volodımır Zelenskıy tarafından tasdıqlanğan "Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeeriniñ vaqtınca işğal etilgen topraqlarını işğalden azat etüv ve reintegratsiya strategiyası" Qırım yarımadasınıñ işğalden azat etilmesi içün diplomatik, arbiy, malümat ve iqtisadiy tedbirlerni közde tuta. O, yarımadanı diplomatik yolnen qaytarmağa azır olğanını qayd etti.
Bu beyanat Ukrayina Qırımnı işğalden qurtaruvnıñ arbiy yolundan vazgeçkeni manasına kelemi, eger öyle olsa, ne içün? Qırımdaki vaziyet nasıl edi? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Roman Spiridonov Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyev ve qırımlı siyasetşınas Yevgeniya Gorünovanen laf etti.
Sözler silâdan daa semerelimi?
Fox News intervyüsında Ukrayina prezidenti Volodımır Zelenskıy, Ukrayina işğal etken er angi topraqnı Rusiyeniñ toprağı olaraq tanımağanını bildirdi.
Volodımır Zelenskıy
"Bu, 2014 senesinden başlap, Putin tarafından işğal etilgen topraqlar. Uquqiy ceetten bunı tanımaymız, qabul etmeymiz", - dep ayttı Ukrayina prezidenti intervyüde.
Cenkni toqtatmaq içün Qırımdan vazgeçmege azırmı sualine ise, Qırımnı diplomatik yolnen qaytarmağa azır olğanını ayttı.
"Qırımnıñ qaytarılması içün on biñlernen adamlarımıznı ğayıp etmege imkânımız yoq. Qırımnı diplomatik yolnen qaytarmaq mümkün olğanını añlaymız", — dedi Zelenskıy.
Yaqın vaqıtqa qadar Qırımnıñ arbiy-diplomatik yolnen azat etilecegi aqqında söz yürsetile edi. Rusiyeniñ Ukrayinağa tam miqyaslı istilâsından soñ diplomatik yol ekinci planğa keçti. Şimdi ise, Zelenskıynıñ Fox News intervyüsından soñ, körüne ki, esas diqqat diplomatiyağa celp etile.
Ğalebeler bir delil olaraq
Belki de, istilâcı tarafından ücüm etilgen memleketniñ prezidenti diplomatik yol aqqında aytmaq kerek, dep tüşüne Meclis azası Eskender Bariyev. Amma, qayd ete o, 2014 senesinden 2023 senesine qadar işğalden qurtaruv meselesini diplomatik yollarnen çezmege tırışqan tecribe bar edi. Faqat Rusiye Qırımnı alâ daa Rusiyege ait dep saya, dep qayd ete Bariyev. O emin ki, tam miqyaslı cenkni köz ögüne alıp, ilk evelâ işğalden azat etüv strategiyasında deñişmeler kirsetilmeli.
Eskender Bariyev
"Bu Strategiyada, büyük miqyaslı istilâ arbiy yolnen yapılğan olsa, azat etüv yolu yoq. Menimce, Ukrayina içün tolu telükesizlikni temin etmek içün neler yapabileceğimiz aqqında daa çoq aytmaq kerek", — dep emin Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası.
Bariyevniñ aytqanına köre, er bir zıddiyet diplomatik yolnen yekünlene, amma bunıñ içün Ukrayinağa muzakerelerni ğalebe mevzusından başlamağa imkân berecek esnaslar olmalı.
"Ukrayina küçü olğanını, bunı arbiy yolnen de yapa bilecegini köstere bilse, o zaman Rusiye imtiyazlar bere bile. Diger taraftan, Rusiye imtiyazlarnı berecegini tüşünmeyim. Ve nasıl imtiyazlar aqqında tüşünmek mümkün? Bu büyük bir sual. Şimdi bunı tüşünmek kerekmiz. Çünki, eger Putinniñ nutqını hatırlasañız, o, em topraqlar aqqında, em de NATO-nı 1997 senesine (sıñırlarına) qaytarmaq kerek olğanı aqqında aytqan edi? Şunıñ içün sual şunda: ABD buña qoşulacaqmı yoqmı? Ya da Avropa memleketleri bunı yapacaqmı?.. Bizde ğalebe qazanğan mevamlar olmasa, Putin ile muzakerelerge çıqıp olamaymız, çünki muzakerelerniñ şartlarını o belgileycek", — dep qayd etti Eskender Bariyev.
Eskender Bariyev qayd etti ki, Meclis Qırımnı işğalden qurtaruvnıñ diplomatik yolu aqqında umumiy mevamını şekillendirmedi. Aynı zamanda o, qırımtatarlarnıñ temsiliy organınıñ Ukrayina içün onıñ toprağı ve suverenitetiniñ bir qısmını, şu cümleden Qırımnı da, teslim etüv esasında uzlaşuvlar qabul etilmeycegi aqqında beyanatını hatırlattı.
Cenk yoqsa barışıq dumanımı?
Volodımır Zelenskıynıñ Qırımnı işğalden qurtaruvnıñ diplomatik yolu aqqında sözleri yañı siyasiy fon ile seslendi. ABD-niñ yañı saylanğan prezidenti Donald Tramp, cenkni toqtatmaq içün Ukrayinağa NATO-ğa kirmekten vazgeçmege teklif ete bile. Eñ azından bu aqta WSJ Trampqa yaqın olğan menbalarına esaslanıp yazdı. Almaniya kantsleri Olaf Şolts Putinge telefon etti. Reuters, 5 menbağa atıf etip, Putinniñ ateş toqtatılması aqqında añlaşmanı muzakere etmege azır olğanını bildire. Amma, ciddiy bir şey bermey.
Ukrainanıñ Qırımnı işğalden qurtaruv usulları aqqında mevamı yarımadanıñ ilhaqı devamında bir qaç kere deñişken edi, dep hatırlata Qırım siyasetşınası Yevgeniya Gorünova. 2022 senesiniñ baarinde yalıñız diplomatik yol baqıldı ve yarımadanı qaytarmaq imkânsız olğanı qayd etildi. Soñra laflar deñişti ve arbiy usul qullanıldı. 2023 senesi arbiy-diplomatik yol aqqında laf başladı, dep ayta Yevgeniya Gorünova, ukrayin mevamı nasıl deñişkenini.
Yevgeniya Gorünova
"Men bellesem, bu o qadar açıq bir işaret degil. Bu yönelişlerden biri aqqında", — dep bildiridi Gorünova.
"Menimce, siyaset iç de deñişmedi ve bizim aytqanımız kibi, arbiy-diplomatik yolnen devam ete. 2023 senesinde teklif etilgenine köre, arbiy yol Ukrayina içün eñ ratsional ve cazip degil, çünki bizim tarafımızdan qurbanlarnıñ sayısı çoq ola bile. Amma, Rusiyege basqı yapıp, Rusiyeni Qırımdan vazgeçmege, ordusını, bazalarını Qırımdan çıqarmağa mecbur etmege imkân berecek belli sıñırlarğa çıqmaq kerek", — dep saya siyasetşınas.
Zelenskıynıñ Qırımnı azat etüvniñ diplomatik yolu aqqında sözleri — intervyüden alınğan sözlerdir, ve olarnı memleketniñ resmiy olaraq deñişken mevamı olaraq qabul etmek kerekmey, dep saya siyasetşınas. Belki de, olar muzakerelernen bağlıdır, belki de, Rusiyeniñ Putin tarafından qoyulğan maqsatlarğa irişmek içün elinden kelgenini yapqan cebedeki vaziyetnen bağlıdır. Amma o, ritorikanıñ deñişe bilecegini de red etmey.
"Men, şimdi söz berilgen silânı alsaq ve Ukrayina Silâlı quvetleriniñ cebede yañı muvafaqiyetleri olsa, demek, Kursk vilâyetinde olğan kibi, qarar aluv merkezine qarşı yañı darbeler olsa, men ritorikası deñişecegini red etmeyim. Bu, Qırımnı qaytarmaq içün kene arbiy-diplomatik stsenariy olacaq. Bugün ritorika pek tez deñişe, usullar deñişe, çünki siyasiy şaraitler, siyasiy vaziyetler pek tez deñişe", — dep ayttı Yevgeniya Gorünova.
"Ukrayina Qırımdan vazgeçti"
Kreml kontrol etken Qırım siyasetçileri ve memurları Zelenskıynıñ sözlerini Qırımdan vazgeçüv olaraq qabul ettiler. Qırımdan Devlet dumasınıñ deputatı Mihail Şeremet RİA "Novosti" ile paylaşqan izaatında, Zelenskıy, çoqtan berli Rusiyeniñ ayırılmaz bir parçası olğan Qırımnı küç qullanuv yolunen alıp taşlamaq imkânsız olğanı aqqında tüşüngen soñ, "özüne keldi", dep bildirdi.
Bu beklenilgen bir reaktsiya, dep ayta Yevgeniya Gorünova. Olar özleriniñ ananeviy ikâyesini tekrarlaylar, "Qırım — asılında rus toprağıdır". Ukrayina İstanbul añlaşmalarına riayet etse edi, ukrayinler arasında böyle qurbanlar olmaz edi, dep aytalar.
"Rusiye Ğarpqa, Trampqa, Ukrayinağa ve Zelenskıyge basqı yapmaq içün oynay. Ve eñ esası, ukrayin cemiyetine basqı yapıp, ukrayinlerni Rusiyeniñ er angi şartlarına razı olmağa mecbur etmek, 1991 senesiniñ sıñırları aqqında tüşünmek degil de, bar olğan bu cebe çizgisini buzlatmaq, cenkni toqtatmaq ve ilâhre", — dep ayta Gorünova.
Rusiye, öz sert talaplarını ukrayin energetikası ve şeerlerine ücümlernen destekleycek, dep qayd ete Gorünova. Siyasetşınas dey ki, ukrayinlerniñ esas vazifesi - bu küreşte dayanmaq içün raketa ve informatsion ücümlerge dayanmaq.
MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayina şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayina akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
** ** ** ** **
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.