Aqımdaki seneniñ fevralniñ 11-nde qırımtatar filolog alimi, oca, şair, nesirci Abibulla Odabaş doğğanına 130 yıl tola. O, Qırımnıñ cenübiy yalısında, Aluşta yaqınlarındaki Körbek köyünde imam Abduraşid efendiniñ qorantasında dünyağa keldi. Abibulla Odabaşnıñ babası Bağçasaraydaki Zıncırlı medresede oqudı, Uskut köyüniñ imamı edi. Daa soñra aile Körbekke köçti, anba tütün ve yüzüm tarlaları bar edi. Abduraşid efendi ve büyük oğlu Cafer hocalıq, bağ-bağçalıqnen oğraşqan.
Abibulla qorantanıñ üçünci balası edi, köy mektebini muvafaqiyetnen bitirgen soñ, ana-babası qabiliyetli oğlan Türkiyede tasil almağa devam etsin, dep qarar aldı. Bekir ağası onı İstanbulğa alıp ketti, anda Abibulla «rüştiye» mektebine ve universitetniñ başlanğıç kurslarına oqumağa kirdi. Mında Abibulla qırımtatar talebelerinen tanış ola. O, qırımtatar gençleri teşkilâtına kirdi. Başında ileride qırımtatar milliy areketiniñ liderleri olacaq Noman Çelebicihan ve Cafer Seydamet bar edi, yolbaşçısı Qazan tatarı Alimcan İdris olğan «Rusiye tatar talebeleri tögeregine» qoşuldı.
1911 senesi 20 yaşında Abibulla Timurcan tahallüsi altında «Altın Yarıq» poemasını yaza, bu eser onıñ büyük qabiliyetinen beraber, vatanperverligi, Qırım ve halqınıñ taqdirine lâqayt olmağanını köstere. Müellifniñ özü eserniñ esas manasını böyle qayd ete: «Altın Yarıq» risalemde Avropa medeniyetine qavuşıp, feodal medeniyetten vazgeçmeli degen fikirni bildirdim. Aynı vaqıtta… Avropa medeniyetinde menfiy şeyler çoq olğanını isbatlap, onı alıp taşlamağa ve anda şarqiy insancılıq kirsetilmeli dedim».
Your browser doesn’t support HTML5
Zıncırlı medrese: Şarqiy Avropanıñ eñ eski oquv yurtlarından biri | Tuğra (video)
Edebiyatşınas Viktor Gumenük qayd ete ki: «Alevli manzaralı resimlerde tuvğan halqnıñ ğayrıdan doğuv programması yerine ketirile. Tatarlarğa mensüp olğan cenkâverlik tek ulu şerefniñ degil, facialıq sebebi de olğan, dep tüşüne müellif. Ğarpta başqa, yañı zamanlar içün müim olğan bilgi meşalı doğğan edi, – «Faqat tatar köralmadı, çünki şimdi yuqudaydı».
Odabaş «bilmek», «bilgi», «idraq etmek» sözlerini çoq qullana. Müellif yaşdaşlarını – genç qırımtatarlarnı – Berlin, Parij, Viyananı «öz ordularınen» toldurmağa çağıra – Avropa medeniyetini menimsep, tuvğan Qırımda yaşayışta islâatlarda bilgilerini qullanmaq içün.
Abibulla Odabaş
1913 senesi Türkiyede «Yaş tatar yazıcıları» cıyıntığı çıqa, anda Abibulla «Zavallı tayım» şiirini derc ete. Mında ulu qırımtatar maarifçisi İsmail Gasprinskiyge bağışlağan «Ulu babay» şiirleri basıldı. Genç universitet studenti ola ve Qırımğa inqilâp vaqtında qayta.
Bu qırımtatarlarnıñ ayatında pek faal müddet ola, ve Abibulla Odabaş yaqın dostları Noman Çelebicihan ve Cafer Seydametnen beraber azırlıqta iştirak ete ve Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı ola. Ne yazıq ki, genç qırımtatar intellektuallarınıñ «Qırım İsviçresi» planları kerçekleşemedi…
1920-nci yıllarnıñ başında Abibulla Odabaş edebiyat faaliyetinen oğraşa, 1920-1921 seneleri «Yeşil ada» ve «Bilgi» mecmualarınıñ muarriri ola ve anda öz eserlerini, Şevqi Bektore, Bekir Çoban-zade, Cemil Kermençikli ve digerlerniñ eserlerini derc ete. 1923 senesi Çatır-Tavlı tahallüsinen «Unutmaycaq» kitabını bastıra.
Odabaşnıñ eserinde Esma adlı qızçıqnıñ oqumaq arzusı bar. Ana-babası 1921-1922 seneleri Qırımda büyük açlıqta vefat etti, Esmanı soy-sopları aldı, olarda ötmek içün çalışa. İsmail oca oña arzusını kerçekleştirmesinde yardım ete. Eser Esmanıñ ocasına aytqan sözlerinen bite: «Sen, bizim bütün halqımız öksüzdir dediñ. Men bütün öksüzlerni, cail, qaranlıqta yaşağan halqımıznı da unutmam».
1921 senesi oktâbr ayında Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti qurulğan soñ, Odabaş Halq maarif komissarlığınıñ hadimi ola, Totay oca tehnikumında ve Qırım pedagogika institutında ocalıq ete. 1924 senesi qırımçaq oca İsaak Kayanen beraber qırımtatar tilini ögrenüv qılavuzını neşir ete, eki yıldan soñ «Qırımtatar yırları» kitabı (Z.Bahareviçnen beraber) çıqa. Abibulla Odabaş Birinci (ve soñki) Umumbirlik türkşınaslıq qurultayında iştirak etti. O, 1926 senesi fevralniñ soñunda – martnıñ başında Baquda olıp keçti. Qurultayğa bütün dünyadan belli türkşınaslar keldi. 130 delegat iştirak etti, professor Bekir Çoban-zade yolbaşçılığında qırımtatar alimleri eyyeti de iştirak etti: Osman Aqçoqraqlı, Asan Sabri Ayvazov, Abibulla Odabaş, Şevqi Bektore, Yakub Kemal, İsmail Lemanov, Mamut Nedim. Odabaş «Türk tillerinde ıstılaat» maruzasını yaptı. Qurultay iştirakçileri repressiyalarğa oğratıldı ve sovet rejimi tarafından öldürildi. Tek biri sağ qaldı – Şevqi Bektore, o, 25 yıl Stalin lagerlerinde keçirdi.
1928 senesi oktâbr ayında «Milli Firqa» firqasınıñ davası boyunca apiske alınğan Abibulla Odabaş bahtlı ömür arqadaş ve eki bala babası, Qırım pedagogika institutınıñ dotsenti ve II derece Aqmescit tatar mektebinde tatar ve rus tillerini ögretüv üslübiyeti ocası edi.
Abibulla Odabaş, arhiv fotoresimi
1) 1922 senesinden başlap teşkilâtnıñ nazariyecilerinden biri olıp, «Milli Firqanıñ» reberlik merkezine kirgeninde, 2) Orta Asiya, Azerbaycan ve Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ diger şarqiy etraflarınıñ milletçilerinen keniş bağlarına saip olıp, o rayonlarğa bara ve yerli milletçilernen Sovetler birligi ile küreş usullarını azırlağanında qabaatlanğan edi.
Qabaatlavlar ne qadar saçma olsa da, Odabaş bir yıldan çoq Butırka apishanesinde ölüm cezasına üküm etilgenler kamerasında tutuldı. 1931 senesi yanvarniñ 13-nde ölüm cezası Solovki lagerinde 10 yıl apis cezasına deñiştirildi. Belomorkanal qurucılığında çalıştı.
1937 senesi apayı Ayşe Odabaş aqayınıñ ölümi aqqında haber aldı. Abibulla Odabaşnıñ vefat künü ve sebepleri alâ daa belli degil.
Gülnara Bekirova
Tarihçı, siyasiy ilimler namzeti. 2014 senesine qadar Qırımda ATR qırımtatar telekanalında çalıştı ve Qırım müendislik ve pedagogika universitetinde ders berdi. 2014 senesi noyabr ayından berli – Qırım.Aqiqatta «Qırım tarihınıñ» müellifi. ATR telekanalında çıqqan «Tarih sedası» programmasınıñ müellifi ve alıp barıcısıdır, Ukrain PEN-merkeziniñ azası. Onlarnen kitapnıñ müellifi, altı vesiqalı filmniñ stsenariy müellifi, bir çoq maqale ve Ukraina ve çetel künleviy haber vastalarında çıqqan yazılarnıñ müellifi. Bekir Çoban-zade Halqara mukâfatınıñ laureatı, «Yıl kitabı-2017» kitap reytinginiñ finalcısı. Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ qırımtatar genotsidini ögrengen mahsus komissiyasınıñ reis muavinidir.