BM insan aqları Yuqarı komissarınıñ idaresi Qırımda Rusiye işğaliniñ 10 yılı devamında insan aqlarına riayet etüv aqqında maruzanı derc etti. Vesiqa yarımadada insan aqları vaziyetiniñ deñişüviniñ esas tendentsiyalarını belgiley: Rusiye vatandaşlığına mecbur etüv, işğal etilgen Qırımda bütün repressiv Rusiye ameliyatlarınen beraber Rusiye memuriy ve mahkeme sistemasınıñ kirsetilmesi, demografik terkibiniñ deñiştirilmesi, işğalge razı olmağanlarğa, hususan resmiy narativlerge, ilk evelâ Qırımtatar Milliy Meclisine qarşı çıqqanlarğa qarşı repressiyalar, diniy baqışlarnıñ, öz medeniyetiniñ ve kimliginiñ ifade etilmesi bastırılması. Maruzada qayd etilgenine köre, "işğalci akimiyet muhalifetni bastırıp, insan aqları ve halqara gumanitar uquqını ciddiy şekilde bozdı", "bu bozuvlar ise semereli şekilde tahqiq etilmedi".
Yıllıq esabatlardan farqlı olaraq, bu vesiqada ayrı davalarnıñ tafsilâtlı tasvirleri yoq, amma soñki 10 yıl devamında yarımadada olğanlarnı umumiyleştire. Amma, o müimdir, çünki BMT institutlarınıñ diqqatını Qırım işğali meselesine celp etmege yardım ete, dep ayta Qırım uquq qoruyıcı gruppasınıñ yolbaşçısı Olğa Skrıpnık. Ve bu vesiqa, Rusiyeniñ Qırımda nasıl usullarnen areket etkenini añlata bile.
Vatandaşlıqqa mecbur etüv ve ealini deñiştirüv
Rusiye Rusiye pasportını almağa istemegen Qırım sakinlerine memuriy basqı yapa ve yarımadada qurulğan mahkeme sisteması yardımınen taqip ete. Bu şeadetnamesiz tibbiy, memuriy ve diger hızmetlerge irişim qıyınlaştı. Rusiye pasportınıñ olmasına köre, aqlarnıñ yerine ketirilmesi içün teñ olmağan şaraitler yaratıldı. 2017 senesinden 2024 senesine qadar Qırım mahkemeleri Rusiye Federatsiyasınıñ qanunlarına köre "çetel vatandaşları" sayılğan eñ azından 864 insannı (esasen Ukraнina vatandaşlarını) sürgün etmege qarar aldı.
2014 senesi aprel ayınıñ soñunda Ukrayinanıñ bütün regionlarında 7207 memleket içinde köçip kelgen şahıs qayd etildi, olarnıñ çoqusı qırımtatar edi. Soñki resmiy statistik malümatına köre, 50 biñden ziyade Qırımdan köçip kelgenler Ukrayinanıñ çeşit köşelerinde qayd etildi. 2014 ve 2017 seneleri arasında Qırımğa resmiy şekilde 100 biñden ziyade Rusiye vatandaşı, şu cümleden pensionerler, devlet hızmetçileri ve arbiyler qorantaları ile köçti.
Ukrayin uquq qoruyıcılarınıñ raqamları daa çoq. Olğa Skrıpnık bunı, maruzada tek BMT nezaret missiyası tasdıqlay bilecek malümat bar olğanı ile añlata, amma onıñ Qırımğa kirişi yoq. Ukrayina tarafınıñ daa çoq tasdıqlanğan malümatı bar, dep iddia ete Skrıpnık. Meselâ, yarımadağa ketirilgen Rusiye vatandaşlarınıñ sayısına köre. Uquq qoruyıcılarnıñ tahminlerine köre, 500 biñden çoq.
Olğa Skrıpnık
''Rusiye bir qaç yönelişni qullana. Belgilengen eñ qıyın olğanlarından biri - arbiy kontingent. Añlaşıla ki, tam miqdarını bilmeymiz. Rusiye, em arbiy, em de FSB kibi mahsus hızmetlerniñ raqamlarını gizleycek, qoranta azalarını da gizleycek, çünki çoqusı ailelerinen kele. Bu, ealiniñ deñişmesiniñ bir qısmıdır. Digerisi vatandaş ealisine ait. Bular Rusiyeniñ anda başlağan çeşit mahsus programmalarıdır. Bu, vilâyet ekimi, vilâyet ocası. Bundan da ğayrı, çeşit programmalar bar edi, misal içün, pensiya fondunıñ hadimlerini deñiştirmek içün", - dep tarif etti Olğa Skrıpnık.
Basqılar
2014 senesinden berli BMT İnsan aqları İdaresi Qırımda Ukrayina tarafdarı olğan faaller, qırımtatar teşkilâtlarınıñ azaları ve jurnalistlerniñ zorbalıqnen ğayıp oluvınıñ 104 adisesini (95 erkek ve 9 qadın) qayd etti. 2024 senesi fevralniñ 26-na qadar 44 insan hırsızlanğan ya da qanunsız tutulğan soñ azat etildi, 37-si apiste buluna, 21-i ğayıp oldı, 2-si vefat etti.
Rusiye elçiligi yanında Qırımda ğayıp olğanlarnıñ qurbanlarına bağışlanğan aktsiya
Zarar körgenlerge ya da olarnıñ qoranta azalarına bir de bir tazminat teklif etilmedi. İnsan aqları Yuqarı Şurası, Rusiye Federatsiyası akimiyeti tarafından bu şahıslarnıñ ğayıp oluvı aqqında dava açılğanı aqqında iç bir malümat tapmadı.
Rusiye elçiligi yanında Qırımda ğayıp olğanlarnıñ qurbanlarına bağışlanğan aktsiya
2014 senesinden başlap, İnsan aqları Yuqarı komissarınıñ idaresi 55 işkence ya da zorbalıq adiselerini qayd etti, olarnı Qırımnıñ FSB hadimleri tarafından nezaret altında bulunğan şahıslarğa qarşı qullanğanları tahmin etile. 2024 senesi fevralniñ 15-ne qadar İnsan aqları Yuqarı komissarınıñ idaresi Rusiye Federatsiyasınıñ silâlı quvetlerine qarşı "diskreditatsiya'' ve ''qarşılıq kösterüv'' şeklinde cinayetler içün 7 cinaiy dava (er kes erkeklerge qarşı) ve 583 memuriy dava (359 erkek ve 224 qadınğa qarşı) qayd etildi.
Ve bu vaziyette ukrayin uquq qoruyıcılarınıñ başqa malümatları bar. Skrıpnıknıñ aytqanına köre, olarnıñ malümatına köre, zorbalıqnen alıp qaçuvlarnıñ qurbanları ve işkencege oğrağanlarnıñ sayısı daa çoq. Qırım aq qorçalayıcı gruppasınıñ bazasında 1400 insan aqqında malümat bar.
Qırım bu insanlar içün qanunsız tutuv yeri olaraq qullanılaOlğa Skrıpnık
''Daa müim, işkence ve şu cümleden zorbalıqnen alıp qaçuvlarnen bağlı yañı tendentsiyalardan birincisi - cenüp, Ukrayinanıñ cenübinde işğal etilgen topraqlar. Asılında, adamlarnı 2022 senesi fevralniñ 24-nden soñra da alıp keteler. İşğal etilgen Qırımğa alıp keteler. Yani Qırım bu insanlar içün qanunsız tutuv yeri olaraq qullanıla. Qırımda qaçırılğan insanlar, zorbalıqnen ğayıp olğanlar içün eñ azından eki SİZO quruldı, açıldı. №2 SİZO ve №8 SİZO. Amma bu tendentsiya, yazıq ki, bu esabatta aks etilmedi, 2022 senesinden soñ peyda olğan yañı problemlerden biri olsa da", - dedi Olüa Skrıpnık Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde.
Reşat Ametov
Meclisniñ yasağı
2014 senesi fevralniñ 26-nda Qırımtatar Milliy Meclisi Qırımda eñ küçlü Ukrayina tarafdarı siyasiy küç edi, hususan, Qırımnıñ Rusiye tarafından ilhaqına qarşı narazılıq numayışlarına insanlarnı kötergenini köz ögüne alsaq. Bu sebepten o, "Rusiye basqı maşinasınıñ" esas maqsadlarından biri oldı, dep ayta Olğa Skrıpnık. Meclis - qırımtatar halqınıñ temsiliy organı, o, insanlarnı birleştire. Rusiye akimiyeti er bir birleşüv ve itaatsizlik içün ceza ala'', – dep ayta uquq qorçalayıcı.
Aleksey Kustovskiyniñ siyasiy karikaturası
''Bu cinaiy dava, onıñ adı da öyle, fevral 26 künü. Bundan soñ qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev, Meclis reisi Refat Çubarovğa qarşı ayrı cinaiy işler açıldı. Em de Meclisniñ ayrı azalarına ve reis muavinlerine qarşı. Eñ bellisi Nariman Celâlnıñ davası. Yani, bunı, birinciden, insanlarnı öz etrafında birleştire bilgen organ - Qırımtatar Milliy Meclisiniñ vekilleriniñ taqip etilüvi olaraq köremiz", - dep ayta Olğa Skrıpnık.
Aziz Ahtemov, Nariman Celâl ve Asan Ahtemov Qırımdaki Rusiye mahkemesinde üküm ilân etilgende, 2022 senesi sentâbrniñ 21-i
Tasil, din, kimlik
2013-2014 oquv yılında ukraнin tilinde 12 694 student oqudı. 2022-2023 oquv yılında yalıñız 197 student (bütün studentlerniñ 0,1 fayızı) ukrayin tilinde tasil aldı ve yalıñız 3 486 student ukrayin tilini mektep fenleri, fakultativ ya da sınıf tış tedbir olaraq ögrene edi. Şimdi Qırımda ukrayin tilinde tasil bergen tek bir mektep ve Aqmescitteki rus tilli mektepte ukrain tilinde tasil bergen tek bir sınıf qaldı.
Aqmescitteki ukrayin gimnaziyasınıñ tahtasında yazı. Qırım, 2018 senesi sentâbrniñ 1-i
2022 senesi dekabrniñ 31-ne qadar Qırımda qayd etilgen diniy teşkilâtlarnıñ sayısı 90 biñden 2 biñge qadar eksildi. Kıyiv patriarhatınıñ ukrayin pravoslav kilsesi Rusiye Federatsiyasınıñ qanunlarına köre ğayrıdan qayd etilmemege qarar aldı ve böyleliknen uquqiy tanılmadı. 2014 senesinden başlap, eñ azından 17 ukrayin pravoslav kilsesiniñ ibadethanesi ya Rusiye nezaretindeki akimiyet tarafından zapt etildi, ya da mülk kira añlaşmalarınıñ bozulması sebebinden qapatıldı.
Qayd etmek kerek ki, Qırımda 8 biñge yaqın "İyegova şaatlarınıñ" yasağı ve cinaiy davaları bar edi. Buña Rusiyede terroristik tanılğan "Hizb ut-Tahrir" teşkilâtına ait olğanında qabaatlanğan musulmanlarnıñ taqip etilüvi de kire.
Şaban Ümerov, Raim Ayvazov, Riza İzetov, Farhod Bazarov, Remzi Bekirov
Kimlikniñ ve serbest fikirniñ yoq etilmesi - totalitar devletniñ tipik modeli, ve 2014 senesinden berli Rusiye Qırımda aynısını qullana, dep ayta Olğa Skrıpnık. Meselâ, diniy işançları devletke bir telüke yaratmağan ''İyegova şaatları'' 6,5 yılğa qadar apis cezalarını alalar, tek inançları içün, dep qayd ete uquq qoruyıcı.
"Oña (Rusiyege) yalıñız bir rus soyu qalması içün diniy ceetten taqip etmek kerek, kimlikni, medeniy kimlikni yoq etmek kerek. Bundan da ğayrı, tek Rusiye kimligi degil de, tamamınen razı olğan sessiz kimlik", - dep ayta uquq qoruyıcı.
Uquq qorçalayıcınıñ aytqanına köre, böyle bir siyaset, ilk evelâ, mektep tasilinde mobilizatsiya resursı olaraq azırlanğan balalarğa telüke ketire. Uquq qorçalayıcınıñ qayd etkenine köre, İnsan aqları Yuqarı komissarınıñ idaresi maruzasında balalarnıñ arbiyleştirilüvi aqqında iç bir şey aytılmağanı pek yazıq ki.
''Bu mesele o qadar büyük ve facialı ki, kerçekten de, tünevinki balalar şimdi bu cenkke keteler ve bu cenkte öleler. Ve Rusiye bu ameliyatnı devam etecek, çünki Rusiyege Ukrayinağa qarşı cenkleşmek içün insan resursları kerek", - dey Olğa Skrıpnık.
Eldorbek Aliyarovnıñ hatıra tahtası, Sovetskıy köyündeki mektep fasadında açıldı. Arhiv fotoresimi
İnsan aqları Yuqarı komissarınıñ idaresi er yıllıq maruzalarından soñ BMT Baş Assambleyasınıñ rey berüvine Qırımdaki vaziyetke dair yañı rezolütsiyanı teklif ete. Olğa Skrıpnık ümüt ete ki, onda vatandaş reineleriniñ deñişimi ve qaytarılması meselesi qayd etilecek. Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı tamistilâsı başlanğandan berli qırımlı siyasiy mabüslernen deñişüvler olmadı. Eger Birleşken Milletler Teşkilâtı buña diqqat ayırsa, Skrıpnıknıñ aytqanına köre, bu deñişimniñ mehanizmini yaratmağa yardım etecek, yani, sözde, insanlarnı qurtaracaq.
MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.