Yıl-yıldan Qırımdaki Rusiye kütleviy haber vastaları 2015 senesinden berli qurulayatqan Aqmescitteki Cuma Cami açılışı aqqında bildire. Bu yıl yañı müddet belgilendi – iyülniñ 1-ne qadar «Putinniñ imic leyhası» yekünlenmeli. Bu aqta Qırımnıñ Rusiye baş naziri Yuriy Gotsanük bildirdi.

Aqmescitteki Cuma Camini quruv ğayesi kimge ait, qurucılıq nasıl kete, islâm dünyası tarafsız malümat alamı ve Rusiye kontrolindeki Qırım ve Aqyar musulmanları diniy idaresine (QAMDİ) qarşı din sıñırlavları ne içün kirsetilmey – Qırım.Aqiqatnıñ maqalesinde oquñız.

Ğaye – halqnıñ, qurucılar – Türkiyeden

Aqmescit şeer şurasınıñ Qırım paytahtında baş cami içün topraq ayırmaq qararını lâğu etmesi 2004 senesi qırımtatar narazılıqlarınıñ sebebi oldı. Qırım Hocalıq mahkemesiniñ qararı, Ukrayına Yuqarı hocalıq mahkemesiniñ 2008 senesi Aqmescit şeeri akimiyetiniñ istinaf qararı ve yañı qurucılıq yasağı çatışmanı daa ziyade quvetleştirdi. O vaqıtqa qadar qurucılıq yerine qırımtatat halq aktsiyası devamında 100 biñ taş ketirildi.

Aqmescitniñ Yaltinskaya soq., 22 adresindeki topraq damartısı cami qurulacaq yer olaraq tek 2011 senesi belgilendi, şeer akimiyeti musulmanlar yıllarnen rica etken yerni berip, Qırım musulmanları diniy idaresine (QMDİ) leyha vesiqalarını azırlamağa izin berdi.

Müellifi İdris Yunusov olğan Cuma Cami leyhası yarış neticesinde 2011 senesi ğalip çıqtı. Oğlu – Emil Yunusov – babasınıñ işini devam ettirip, cami quruluvınıñ baş mimarı ola.

Planlarnıñ yerine ketirilüvini Qırımnıñ Rusiye tarafından işğali ve qırımtatar halqınıñ arzusını Rusiye şiarlarına çevirilüvi bozdı.

«Qırımda qurulması yıllarnen beklengen Cuma Cami üç yıl içinde qurulmalı», – dep bildirdi 2015 senesi sentâbrniñ 25-nde Qırımnıñ sabıq Rusiye baş nazir muavini Ruslan Balbek.

Ruslan Balbek, 2011 senesi

Qırımdaki baş cami quruluvınıñ baş tış hızmetçisi Ercan Bekâr yolbaşçılığında «Erbek» türk qurucılıq şirketi oldı, amma Rusiye ve Türkiye munasebetleri Türkiye qırıcısı Suriyede tüşürgen Rusiye bombardımanı adisesinden soñ kerginleşti. Şu sebepten Rusiye bütün Türkiye biznesini red etti. Ruslan Balbek 2015 senesi noyabr ayınıñ soñunda «Türkiyeniñ «Erbek» şirketi leyhanıñ tış hızmetçisi olmaycaq», dep bildirdi.

Ercan Bekâr İstanbuldaki qurucılıq biznesini İstanbuldan Moskvağa avuştırıp, baş ofisini Qırımda qaldırdı. Bugün «Erbek» şirketi faaliyetiniñ coğrafiyasını kenişletti, saytı Türkiye ükümet sektorında çalışmağa devam ete, aynı vaqıtta Rusiye serverlerine «bağlı».

Rusiye kütleviy haber vastaları Qırımnıñ Rusiye müftisi Emirali Ablayevniñ malümatına esaslanıp, yarımadanıñ Cuma Cami quruluvı içün malzemelerniñ 80%-ı Türkiyeden ketirildi, dep haber etken edi.

Aqmescitteki Cuma Cami quruluv meydançığı, 2020 senesi

Qurucılıqnı nasıl ve ne vaqıt yekünlemege planlaştırğan ediler?

Leyhanıñ yerine ketirilüvini Vladimir Putin şahsen tezleştirgen edi, o, Moskva tayin etken Qırım yolbaşçısı Sergey Aksenovğa ve Rusiye baş naziri Mihail Mişustinge «2021 senesi oktâbrniñ 1-ne qadar neticeler aqqında esabat bermege» emir berdi.

Cami 2019 senesi aprel ayında da açılacaq edi – Rusiye prezidentiniñ «Qırımnıñ sürgün etilgen halqlarınıñ reabilitatsiyası» buyruğınıñ beş yılı arfesinde. 2019 senesi Qırım ve Aqyar musulmanları diniy idaresiniñ müftisi Emirali Ablayev Vladimir Putinden cami açılışına Türkiye lideri Recep Tayyip Erdoğannı davet etmesini rica etti.

Cami quruluvınıñ baş tış hızmetçisi Enver Emiraciyev Rusiye kontrolindeki «Krım24» kanalınıñ yayınında mayısta şöyle aytqan edi – qurucılıq bu yıl sentâb ayında yekünlenmeli.

Ukrayınalı şarqşınas, Freiburg universitetiniñ tedqiqatçısı Mıhaylo Yakubovıç Qırım.Aqiqat ricasınen Aqmescitteki cami quruluvını izaatlap, quruluv müddetleriniñ toqtamayıp deñiştirilgeniniñ bir qaç sebebini qayd etti.

«Cami açılışına belli liderlerni davet etmege kerek olacaq, şunıñ içün müddeti deñiştirile. Öz vaqtında buña pandemiya tesir etken eken. 2014 senesinden soñ Türkiye qurucılıqqa kirişecek, dek beklediler, amma olmadı. Rusiyeliler Qırımda, bir vaqıtları Moskvada çoq musafir kelgen cami açılışında olğanı kibi, «hayp» yapmağa istedi. Qırımnı aytsaq, şimdi anda kimni toplarlar bilmeyim. Ebet, musulman dünyasından marginallar ola bile, amma Rusiye istegen seviye bu degil. Mence, bir taraftan sebep bu, diger taraftan – cami quruluvı yanında Rusiye müftiliklerinden pek çoq şahıs «qızına». Şunıñ içün bu da olar içün pek müim bir şey», – dep bildirdi Mıhaylo Yakubovıç.

Aqmescitteki Cuma Cami quruluv meydançığı, 2020 senesi

«Siyasiy sebepli cami quruluvı hayır bir iş degildir»

«Umma» Ukrayına musulmanları diniy idaresiniñ (Kyiv) müftisi Murat Suleymanov Qırım.Aqiqat mühbiriniñ suallerine cevap berip, işğal etilgen Aqmescitte Cuma Cami quruluvınıñ bugünki ilhamcılarınıñ kerçek sebeplerini köz ögüne almaq kerek, dep qayd etti.

«Qurulğan er bir cami – bir musulman içün quvançtır. Em de balaban, Cuma Cami olsa. O, kelip ibadet etmege, maneviylik qazanmağa imkân bergen bir yer olğanını bile. Ve biz buña quvanamız. Amma cami siyasiy sebeplerden ya da başqa dünyaviy bir kâr sebebinden qurulsa, ebet, bu cami hayır bir iş olamaz. Bilemiz, Muhammed Peyğamberimiz vaqtında bile – o, cami qurğan edi, ve qurğan diger insanlar bar edi. O vaqıt Muhammed Peyğamberimiz «isteseler, qursınlar, amma cami mubarek olmaycaq, çünki başqa sebepler bar». Musulmanlar cami qurulğanını ve açılğanını köre, amma, çoqusı alda, bu cami ne içün quruldı ve açıldı, onı kim qurdı ve ne maqsadnen qurdı tüşünmey. Amma bunı añlağan musulmanlar bar, olar ayta: cami siyasiy sebeplerden, halqqa – qırımtatarlarğa, qırımlı musulmanlarğa tesir etmek içün quruldı», – dep ayttı Murat Suleymanov.

Murat Suleymanov

«Qırımdaki islâmnıñ çıqmazı»

Mıhaylo Yakubovıçnıñ fikirince, Rusiyede müftiliklerniñ çoqusı daa Rusiye imperiyası vaqtından berli bir «idare» olaraq çalışa, olar musulmanlarnıñ ihtiyaclarını qarşılamaqtan daa çoq musulmanlarnı kontrol etmek içün bar.

«Daa Qırımnıñ Rusiye işğalinden evel qurulğan Qırım islâmınıñ mimarlığı, ne qadar hucur olsa da, Rusiye modeline esaslanğan edi. Yani müfti Meclisniñ kontroli altında edi, ve Qırım musulmanları diniy idaresi akimiyetniñ, formal ya da formal olmağanınıñ qoşavatı edi. Olar saibini pek qolay deñiştirgenler. Formal bir şekilde olar Hanefi mezhebinde qala, amma Ablayevniñ halqara bağlar seviyesi sıfırğa yaqınlaştı. Diger dünyanen bütün bağları tek Rusiye musulmanları vastasınen yapıla, esasen acılıq yolunen. Bugün QAMDİ – Rusiye, Rusiye müftilikleriniñ bir qoşavatıdır», – dep qayd etti Mıhaylo Yakubovıç.

Ekspertniñ aytqanına köre, Ukrayına zamanında Qırımdaki islâmda Türkiye pek faal edi, çünki «qırımtatar islâmı» «Türkiye islâmına» em medeniy, em de dünyabaqışına köre eñ yaqın ola. Onıñ fikirince, böyle bağlarnıñ üzülüvi Qırımda Rusiye müftiliginiñ birden inqiraz etmesine sebep oldı.

«Bir taraftan, onı Moskvadan maliye etmege tırışalar, diger taraftan – Ablayevniñ itibar seviyesi tek merasim normalarını yerine ketirüvge endirirldi. Bir çoq qırımlı musulman onı ve müftiliknen bağlı diger şahıslarnı açıq-açıq körmemezlikke ura. Qırımdaki islâmnıñ bir çıqmazı oldı, işğal bitken soñ tek şahıslarnı degil, mimarlığını ve modelini deñiştirmege kerek olacaq. Ablayev – Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvinden evel de hususiy bir statusı olmağan bir lider. Onıñ diniy tasili pek şübheli, QAMDİ vekilleriniñ çoqusı öyle. Şimdi bu – bir faallikke baqmadan, loyal Rusiye islâmınıñ arqasıdır. Episi Rusiyeniñ «qırımtatarlarnı Rusiye müitine integratsiya etmek» ıntıluvlarından ibarettir. Şunıñ içün QAMDİ – belli bir «işğalci müessise», – dep qoştı o.

Aqmescitteki Cuma Cami quruluv meydançığı, 2020 senesi

Şeyh Murat Suleymanov QAMDİ reberliginiñ Rusiye reberligine ve istilâcı akimiyetine körünüv areketleri onıñ hayır niyetlerini yoq ete, dep tüşüne.

«Ebet, müfti olaraq başqa müftini tenqit etip, bir şeyler yañlış yapqanını aytmaq pek doğru olmaz. Amma, birinciden musulmanlar olaraq, Diniy idareniñ reberligi olaraq, biz qanun ve qaidelerimizni, qıymetlerimizni bilemiz. Ve insan bir şeyni Allah rizası içün yapqanını aytsa, insanlar yahşı olsun istese, amma aslında akimiyet, «prezidentniñ sözlerine» qoltutmaq, dünyadaki nimetler içün yapsa, bu iş, doğrusını aytqanda, yahşı olmaycaq», – dep qayd etti o.

Dünya musulmanları Qırım aqqında tarafsız malümatqa muhtac

Şeyh Murat Suleymanovnıñ fikirince, em Qırım musulmanları, em bütün dünya musulmanları Aqmescitteki Cuma Cami quruluvını er vaqıt doğru añlamay, çünki tarafsız malümat yoq ve Rusiye tarafından faal telqin yapılmay.

«Müminler körecek: balaban cami, kelip ibadet etecekler. Ve, ebet, böyle aqları bar. Bütün dünya musulmanlarınıñ bir qısmı Qırımda olğanlarnı añlamay, çünki böyle malümat berile, çünki tarafsız malümat az. Qırımdaki Rusiye müftiliginiñ büyük halqara tedbirlerde iştirak etüv ceetinden pek faal olmağanını köremiz. Dünya meydançığında bunı körmeymiz. Bir çoq musulman ve devlet ne olğanını yahşı añlay, Rusiyeniñ Ukrayınağa yapqanlarını köremiz. Dünya memleketleriniñ çoqusı bunı añlay. Bunıñnen beraber, Qırımda çoq şey yañlış yapılğanını añlaymız. Kün kelir, er kes Yüce Allahnıñ ögünde cevap berecek», – dep qayd etti o.

Mıhaylo Yakubovıç istilâcınıñ areketlerini ve Qırımdaki musulmanlarğa diniy inşaatlar qurıp, qanunsız bir şekilde tesir etüv ıntıluvlarını bir ağızdan takbih etmegen islâm dünyasınıñ yapqanlarına qıymet kesip, bunıñ içün kerekli aletler olmağanını qayd etti.

«QAMDİ memuriy riayetkârlığı o qadar büyük ki, şimdi Quran ya da başqa bir normalar aqqında aytmaq, mence, qıyın. Qırım müftiligi Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı cenkine faal qoltutıp, özüni insaniyet sıñırları tışına çıqardı. Amma mında da – olarğa tesir aletleri şimdilik yoq. Memleketler Ablayev, QAMDİ ve istilânı takbih ette. Ukrayınada Ayder Rustemov yolbaşçılığında Qırım Muhtar Cumhuriyeti musulmanları diniy idaresi çalışa, bu bir alternativa. Amma onıñ tesir alanı – esas Ukrayına, belli sebeplerden yarımadağa tesir etmek imkânı yoq. Şunıñ içün Ablayev şimdilik belli bir vakuumnı qullana», – dep ayttı ekspert.

Qırımnıñ Rusiye müftisi Ukrayınadaki cenkke qoltutqanı içün 12 yılğa apiske alına bile – dep haber ete Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ prokuraturası.

«Klassik islâm edebiyatında böyle bir şey bar: başqasınıñ toprağını alğannıñ duasını Allah qabul etmey», – dep ayttı Qırım Muhtar Cumhuriyeti musulmanları diniy idaresiniñ müftisi Ayder Rustemov «Aftanıñ küzgüsi» intervyüsında.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d2a3ebzji45ji0.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.