Mahsus Qırım.Aqiqat içün

«Sayğılı delegatlar! Bir buçuq asır devam etken rus zulumından soñ bizim siyasiy tarihımız yañıdan başlana. Qırım Meclisi bugün mında toplaşıp, rus zulmunen yoq etilgen tatar milliy annelerini yañartmağa niyetlene… Bugün qırımtatar milleti yañıdan doğa. XX asırğa qadar Rusiye mutlaqiyeti ve zulmunıñ tatar cemaat yaşayışında açqan teren yaralar alâ daa qanamaqta… Adalet, milletimiz idare aqqını bildire»

1917 senesi noyabrniñ 28-nde birinci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatları ögünde çıqışta bulunğan meşur cemaat erbabı, şair ve Qırım ve Şarqiy Avropa musulmanlarınıñ müftisi 33 yaşında Noman Çelebicihan böyle sözler aytqan edi. Qırımlılarnıñ lideri, milliy gimnniñ müellifi, qızıl terrornıñ bu seviyedeki ilk qurbanı oldı, ölgen soñ ise duşmanlar tarafından aqaretlendi ve qomşular tarafından unutıldı. Yıllar devamında onıñ adı Qırım halqlarınıñ ve qırımtatarlarnıñ devlet ve demokratiya küreşiniñ şanlı tarihına yazılmaq içün bizge qayta.

Gizli balalıq

İleride qırımtatar lideri olacaq Çelebicihan 1885 senesi (tam künü belli degil) Canköy yaqınlarındaki Büyük Sunaq köyünde dünyağa keldi. Onıñ kiçik vatanı Şimaliy Qırımdaki bir çoq qomşusınıñ taqdirini böldi: 1944 senesi sentâbr ayında sürgünlikten soñ boş qalğan köyge yañı sakinleri keldi, 1948 senesi mayısnıñ 18-nde sanki mısqıllap, köyniñ tarihiy adı şübheli Çirkige deñiştirildi, 1970-lerde köy boş qaldı ve haritadan yoq oldı. Çelebicihannıñ balalığı aqqında malümat ebediyen yoq olğandır.

Köyniñ camisi bar edi, onıñ da, şübhesiz, imamı bar edi – zengin bir topraq saibi İbraim Çelebi – ve onıñ Noman adlı oğlu oldı. Anası da yahşı sülâleden kelgen edi – Ciganşah Çelebi (amma aqayınen soy degil ediler: «Çelebi» oqumış ve itibarlı insanlarğa berilgen bir unvan edi, soñra ise adnıñ bir parçası oldı). Söz sırası, bu vaziyet külünçli bir vaqianıñ sebebi olğan edi – Rusiye imperiya vesiqalarında Noman Çelebicihan Çelebi Çelebiyev olaraq qayd etilgen edi.

Ziyalı sülâlesinden kelgen Çelebicihannıñ oquv problemleri yoq edi: başta yerli mektepte, soñra – Aqçora köyüniñ medresesinde (Vasilyevka, şimdi o da yoq), soñra – Aqmescitteki orta mektepte ve niayet – Zıncırlı medresede – Qırımnıñ aliy oquv yurtunda ve sovetler zamanında qalğan yekâne oquv yurtunda. 1905 senesi Rusiye imperiyasında olğan inqilâp oğlançıqqa pek tesir etti. Bundan evel, «Terciman» birinci qırımtatar gazetasını oquğan Noman halqınıñ bütün belâları caillikten kele, dep tüşüngen edi. Qırımda yahşı is etilgen inqilâp aqsamasından soñ o, çoq taraflı ve büyük siyasiy areket olmasa, qırımtatarlarnıñ vaziyeti müsbet tarafqa deñişecegine ümüt etmek manasız olur, dep añladı. Çelebicihannıñ genç olğanda qazanğan sol-demokratik tüşünceleri soñra da bir yerge ketmedi.

Onıñ universitetleri

Daa tünevin student olğan Noman yarımadada qalıp olamadı – babası iflâsqa oğradı. 1906 senesi ağaları Abdulalim ve Abu-Bekirniñ yardımınen İstanbulğa köçti, anda Mercan ve Vefa Lisesinde oqup, eki yıl Atbazarı rayonında yaşadı.

1908 senesinden 1912 senesine qadar genç Çelebicihan İstanbul universitetiniñ uquq fakültetinde oqudı. O vaqıt qırımlı dostlarınen oda kiralap, Karagumrük rayonında yaşadı.

Şevqi Bektore, qırımtatar şairi ve cemaat erbabı, daa soñra böyle hatırlağan edi:

«1908 senesi onıñnen şahsen tanış oldım… Öz üstünliginen dostlarından pek farqlı edi. Temiz kiyinip, nizam sevgen edi. Pek ahlâqiy ve tutumlı edi. Tütün ve içki içmey edi. Boş oturmadı, çoq oquy ve çoq çalışa edi.

Çelebicihan orta boydan biraz uzun edi, tüzgün ve sağlam endamlı edi… Başını biraz egip kete edi, bir tarafqa baqmay ve pek ciddiy edi. Urbada mükemmel üslübi bar edi.

O vaqıttan yarım asırdan çoq keçse de, daa tünevin kördim kibi köz ögüme kele: eñsege qadar kesilgen temiz, qoyu ve sim-siya saçları, çatma qaş, gür mıyıq, aqıllı, qoyu kestane renkli, özüne işandırğan ateş yanğan közleri, – bu insan böyle edi.

O vaqıt oquğan gençler arasında pek mot olğan, redingtonğa oşağan qara yun toqumalı bicaqı, saat cepli yelegi ve pek mot beyaz çizgili qara ştanları bar edi. Kölmek yerine beyaz yaqalı ve manjetli nışastalanğan köküslik kiyip, boynuna 20 santimetrlik qara ipekli kobelek baylağan balaban boyunbağnı ayrı zevqnen taqqan edi. Bu hususiy boyunbağ insanlarnıñ diqqatını celp ete edi. Meraqlanğan qırımlı qızlar şaqalaşa edi: «Yel ese, kobelek ise yelken kibi…»

Çelebicihan İstanbulda olğanda qırmızı fes taqa edi, Qırımğa kelgende ise qırımtatar qalpağını taqqan edi… Yahşı yaşamaq içün em aqıl, em sağlıq, em vaqıt, em para sarf etken edi. Bu insan pek ciddiy, işançlı, itibar qazanğan, qıyınlıqlarğa sabırlı yanaşqan, cümert, işkir, sabırlı, küleryüzlü, teren ve keniş dünyabaqışı, yalan sevmey ve başqalarğa yalan aytmağan bir insan edi».

Şevqiniñ ömür arqadaşı Gamide de qaramanımız aqqında hatırlav qaldırdı:

«Noman Çelebicihannı Karagumrükte ilk sefer körgenimde on altı yaşında edim… Soyumıznıñ evi yanından keçkenini körgenim tünevin olğan kibi aqlımda. Orta boylu ve atletik piçimli, mıyıqlı ve qoyu saçlı. Er vaqıt büyük adım ata, ciddiy körüne ve balaban boyunbağ taqa edi… O ve dostları Karagumrükte eki qatlı evde yaşay edi (olar ekinci qatta otura, birinci qatta azıq tükânı bar edi)… Şunıñ içün onı aftada 7-8 kere körmege alıştım. Dostlarından farqlı o, bir özü yürmege seve edi».

Bir yıldan soñ dostları Cafer Seydamet ve Abibulla Odabaşnen beraber Noman birinci edebiyat eserleri peyda olğan «Yaş tatar yazıcıları birligini», «Oquğan tatar gençleri cemiyeti» ve gizli «Vatan» teşkilâtını qurdı. Genç türk areketiniñ tesiri altında qurulğan soñki teşkilâtnıñ azaları Qırım eşqına ve onıñ azatlıq yoluna çıqması içün çalışmağa ant etti, şimdilik ise tarihiy ve siyasiy maqaleler bastırıp, çoq sayılı qırımtatar diasporası arasında tarqatqan edi. 1908 senesi genç türk inqilâbı vaqtında «içtimaiy» propaganda sebebinden Noman qısqa bir müddetke apiske alınğandır.

İstanbulda oquşı bitken Çelebicihan Qırımğa qayttı, amma alğan türk tasili genç adamğa ev quruluvını temin etip olamağan edi. 1912 senesi belli bir müddet Bağçasarayda keçire, anda yerli teatr oyunlarında oynap ve Meramet cemiyetiniñ işinde iştirak etip, «Tercimannı» çıqarıp başlağan efsaneviy qırımtatar maarifçisi İsmail Gasprinskiyniñ evinde yaşay. Cemiyet açılışında Çelebicihannıñ nutqu kelgenlerni o qadar ayrette qaldırdı ki, olardan biri İzmail ağa Derviş musafir evini ve yanındaki qaveni Cemiyetniñ ihtiyaclarına berdi.

1913 senesinden başlap Noman şimdi belli qurucısı Vladimir Behterevniñ adını taşığan Sankt-Peterburg Psihonevrologik institutınıñ uquq fakultetinde Rusiye uquqını oqumağa mecbur oldı.

Rusiye paytahtında oquv inqilâptan evelki yaşayışında Noman Çelebicihannıñ eñ qıyın vaqtı edi. Evden yardım alamayıp, çoq çalışmağa mecbur ola – yolğa taş töşegen edi, şu sebepten de sıq-sıq hasta olğan edi.

Peterburgda oquğan yılları Birinci cian cenkine bir keldi, bu da endi otuz qırımlınıñ fikirlerini yerine ketirmege yardım etmegen edi. Bazı vaqıtları kederli sebepler Çelebicihannı evge qaytmağa mecbur etken edi – 1914 senesi o, Bağçasarayda İsmail Gasprinskiyniñ cenazesine bara, ve maarifçiniñ türk medeniyetine köstergen tesiri diñleyicilerni kene ayrette qaldırdı.

Sergey Gromenko, qırımlı tarihçı

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün

Bu metin ilk sefer 2015 senesi dekabr ayında derc etilgen edi