1944 senesiniñ sürgünliginden soñ qırımtatarlarnıñ vatanğa avdet yolu aman-aman yarım asır devam etti. Faqat Qırımğa qaytqanda mında olarnı kimse beklemey edi. Er şeyni sıfırdan başlamaq kerek oldı…
Akimiyet qırımtatarlarnı tarihiy topraqlarına yibermemek içün sert yanaştı
Halq ögünde aytılğan işandıruvlar ve qaytqanlarnı yerleştirmek içün alınğan qararlar kâğıtlarda doğru yazılğan olsa da, amelde yerli akimiyet qırımtatarlarnı tarihiy topraqlarına, ilk evelâ Qırımnıñ Cenübiy yalısına, yibermemek içün sert yanaştı. Aqiqaten, qırımtatarlar er bir topraq parçası içün cenkleşmek mecbur ediler.
1990 senesi Qırımtatar Milliy Areket Teşkilâtınıñ (QMAT) reisi Mustafa Cemilev Qırım akimiyeti tarafından «rus tilli ealige yazlıq evleri ve bostanlar içün topraq aşıqışnen üleştirilgeni» aqqında beyan ete edi: «Bunıñnen beraber olar içün yeterli qadar qurucılıq malzemeleri de tapıla ve, neticede, bütün Qırımda, yağmurdan soñ mantarlar öskeni kibi, yazlıq şeerçikleri peyda ola. Aynı zamanda qırımtatarlarnıñ Vatanlarına qaytqanlarına açıq-açıq qarşı çıqqan şovinist birleşmeleri ve rus tillilerniñ «komitetleri» firqa idareleri tarafından rağbetlendirile ve doğrudan-doğru teşkilâtlandırıla».
Böyle vaziyette QMAT ruhsetsiz qurucılıqnı adaletli ve esaslı olaraq tanıy edi. Böyle areketler «öz özüne qaytaruv» (akimiyetniñ tabirinde ise «zapt etüv») olaraq yapılıp, böyle añlatıla edi: «Akimiyetteki memurlar qırımtatarlarğa boş topraqlar olmağanını arsızlıqnen aytalar, ve Qırımda yaşağan ruslarğa yazlıq evlerini ya da Rusiyeden ve Ukrainadan yañı köçkenlerge köç evlerini qurmaq içün topraq ayıralar».
Çoqusı allarda akimiyet bu meseleni küç qullanıp, insafsız cezalarnen ve mahkeme işlerinen çezmege tırışa edi
1989 senesi iyünniñ 9-10-nda Merkeziy Şura toplaşuvında qabul etilgen Tedbirler planınıñ beşinci maddesine esaslanıp, QMAT boş topraqlarda yerleşken ve çadır meydanlarını qurğan semetdeşlerge er türlü yardım ve destek bere edi. Vatandaşlarnıñ menfaatını Qırımtatar Milliy Areket Teşkilâtı ümdeli ve atta bazı vaqıtları pek qattı yanaşma ile qorçalay edi ve neticede aqlı oldı: «Böylece, Bağçasaray rayonında Sevastyanovka köyünde, 1989 senesi avgust ayında birinci çadır şeeri peyda olğan yerde, 1990 senesi aprel ayınıñ soñunda endi 58 yañı qırımtatar evi qurula edi. Bağçasaray rayonında Zalanköy (Holmovka) köyunde topraqlarnıñ alınılması elliden ziyade evniñ qurulmasınen yekünlendi. Akimiyette aqıl-fikirli ve biraz basiretli idarecileri olğan rayonlarda, qırımtatarlarlarnıñ alğan topraq damartıları boyunca mesele eki taraflı añlaşma ve razılaşma ile çezile edi. Lâkin çoqusı allarda akimiyet bu meseleni küç qullanıp, insafsız cezalarnen ve mahkeme işlerinen çezmege tırışa edi».
Böyle acınıqlı adiselerden biri 1989 senesi dekabrniñ 14-nde Degirmenköy (Zaprudnoye) köyündeki çadırlar şeerçiginde yüz bergen edi. O yerde yerleşken bir avuç qırımtatarinıñ aqqından kelmek içün, olarğa qarşı yüzlernen asker, milis hadimleri ve qomşu köylerden sarhoş adam sürülerini yolladılar. Degirmenköydeki vaqialar devamında köteklengen altı qırımtatarını dört ay devamında akimiyet apiste tuttı, olarnı yaramazlıq, akimiyetke qarşılıq ve diger cinayetlerde qabaatlap, cinaiy işler qalp ete edi.
Facialı vaqialar 1992 senesi de Aluşta civarındaki Krasnıy Ray yerinde yüz bergen edi.
SSCB Yuqarı Şurası 1989 senesi sürgün etilgen halqlar aqqında Beyanname ve Qarar alğan soñ qırımtatarları – Aluştalılar – 1990 senesi yedi ay devamında narazılıq bildirip, 1990 senesiniñ soñunda-1991 senesiniñ başında bazıları içün topraq alıp oldı. Şeer akimiyeti işandıra edi ki, kelecekte qaytqan qırımtatarlarğa maniasız devlet programması boyunca, yerleştirüv shemasına köre, topraq ayırılacağına kefil berilecek. Lâkin öyle yapılmay edi.
Alem-aşkâre meil körüne edi: bir taraftan – qırımtatarlarnıñ avdetini toqtatmaq, o bir taraftan – olarğa Aluştada ve qomşu köylerde yerleşmege bermemek
1989 senesinden başlap şahsiy qurucılıq içün topraq damartılarınıñ ayırılması içün nevbetke 2196 qoranta yazıldı, ve tek 800 qoranta topraq alıp oldı, çoqusı aylar devamında narazılıq bildire edi. 1991 senesi devamında planlaştırılğan 150 damartıdan tek üçten biri qırımtatarlarğa berildi. 1992 senesi devamında (borc esabınen yerleştirüv shemasında) 370 damartı ayırılmaq kerek olğan vaqıtta tek 80-i ayırıldı. Böylece, alem-aşkâre meil körüne edi: bir taraftan – qırımtatarlarnıñ avdetini toqtatmaq, o bir taraftan – olarğa Aluştada ve qomşu köylerde yerleşmege bermemek.
Bunıñ episi qırımtatarlarnı (nevbet cedvelinde olarnıñ sayısı endi 2200 insandan ziyade edi) iyülniñ 5-nde Krasnıy Ray köyünde şeftali bağçasınıñ yolunda piket qurmağa mecbur etti. Milis tarafından iyülniñ 5-nden 6-na keçer gecesi yapılğan provokatsiyadan ve iyülniñ 7-nde yol qapatıluvından soñ narazılıq bildirgenler öz lagerini qoraladılar.
18 saatten soñ Krasnıy Ray narazılıq meydanı viran etilecek. 1992 senesi iyülniñ 9-ı
İyülniñ 7-nde sovhoz – «Aluşta» zavodınıñ hadimleri toplaşuv keçirdiler. Toplaşuv iştirakçileriniñ narazılarğa tarif etkenlerine köre, açıqtan «qırımtatarlarnı quvmaq» çağıruvları seslendirile edi. Toplaşuvdan soñ işçilerniñ vekilleri (garaj müdiri ve idareci «işçi» oldılar) narızılıq lagerine kelip, topraqnı qırımtatarlarğa bermege razı olmağanlarını bildirdiler. Aynı şu künü Aluşta İcra komitetiniñ toplaşuvı keçirilip, böyle qararlar alındı:
«1. Qırımtatar şahıslarınıñ teşebbüs gruppasını..., ve topraqnı öz başına zapt etkenlerni, göñülli olaraq qararnı yerine ketirmege... Krasnıy Ray köyüniñ civarında... bu topraqnı boşatmağa mecbur etmek.
2. Qarar yerine ketirilmese... topraq saibine – s/z «Aluştağa» 09.07.90 s. qadar qırımtatar şahısları tarafından zapt etilgen topraq damartısınıñ boşatılması içün tedbir almaq.
3. Aluşta GOVD (t. Voyevodkin A.S.) topraq damartısınıñ boşatılması vaqtında cemaat tertibini qorçalamaq içün «Militsiya aqqına» Ukraina Qanunında nazarğa alınğan bütün tedbirlerni almaq».
Qarar yerine ketirildi...
1992 senesi iyülniñ 10-nda qırımtatarlarnıñ lagerine ücüm etildi. Neticede narazılıqnıñ 17 iştirakçisi ağır yaralandı, çadırlar ve paralar alındı. Lâkin piket devam etti.
Ücüm neticesinde yaralanğan oğlançıq
Avgustnıñ 8-nde, ücümden bir ay soñra ve Muhalatkada eki prezident – Ukraina Leonid Kravçuk ve Rusiye Boris Yeltsin körüşüv keçirgen beş kün soñra – Krasnıy Ray meydanında kene mahsus hızmetler peyda oldı. Aluşta İçki işler idaresiniñ yolbaşçısı Voyevodkinniñ reberliginde olar qırımtatarlarnıñ qoralanğan lagerini etraftan sarıp başladılar. Narazılar endi qurmağa yetiştirgen muvaqqat evçiklerini qorçalay ediler – insanlar lagerge aşıqtılar ve o yerge cezalayıcılarnı yibermemek içün öz etrafında lastik rampalarnı yaqtılar. Mahsus quvetlerni bu toqtatmadı. Az qaldı facia yüz berecek edi. Üç qırımtatarı üstüne benzin tökip, ellerine yanğan meşal aldı ve mahsus quvetlerniñ qarşısına çıqtı. Voyevodkin ücümcılarğa toqtamağa emir etti ve narazılarnıñ vekillerinen muzakerege başladı.
Narazılarnıñ topraq massivleri boyunca seslendirgen 13 teklifleri çeşit sebeplerden red etildi
Qırımtatar Milliy Meclisi ve Aluşta şeer şurası arasındaki davanı çezmek içün razılaşuv komissiyası teşkil etilgen edi. Onıñ bir aydan ziyade devam etken iş neticeleri: 5 toplaşuv (olardan üçü topraq saipleri kelmegenleri sebebinden bozuldı, albu ki, birinci toplaşuvnıñ protokolında aytıldı, topraq saipleri mıtlaqqa iştirak etmek kerekler) ve teklif etilgen topraqlarnı közden keçirmek maqsadınen keçirilgen bir çıqış. Narazılarnıñ topraq massivleri boyunca seslendirgen 13 teklifi çeşit sebeplerden red etildi: de bağçalar öse, yüzümlikler; de o sanitar topraqlar; de, qırımtatarlarnıñ qaytuv meselesi daa baqılmağan vaqıtta, 1984 senesi qabul etilgen şeerniñ inkişaf shemasına atıf etile; de topraq saipleri razı olmay.
Meselâ, qırımtatarlarğa yol çetinde topraq ayırılmay edi, ve sanitar normalar kösterile edi, albu ki, buña beñzegen topraqlar Yuqarı Şuma köyünde rus tilli insanlarğa berilgen edi. Piket iştirakçileriniñ sabırını bitirgen soñki noqta – şeer qurucılıq şurasında qırımtatarlarğa çegerliklerde de topraq bermege yasaq olğanı aqqında alınğan qarar oldı. Belli edi ki, ileride – qararnı sozacaqlar...
Metin ilk sefer 2016 senesi oktâbr ayında derc etilgen edi.
(Devamı olacaq)
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası