«Közümden yaşlarım yurtıma saçılsın!»

Mayısnıñ 25-nde büyük qırımtatar filologı, türkologı, şairi, cemaat erbabı Bekir Çoban-zadeniñ doğğanına 125 yıl oldı. Onıñ taqdiri baş aylândırıcı burulışlardan, yükşeliş ve enişlerden ibaret edi, lâkin soñu kerçekten de pek facialı bitti.

1893 senesi Qarasuvbazardaki çoban ailesinde bir oğlan doğa, adını da Bekir qoyalar. O zaman, elbette, ana-babası bu oğlan olarnıñ şeerini, atta bütün Qırımnı dünyağa tanıtıp, dünyaca meşur alim olacağı tasavvur bile etalmay ediler. Çoban Vaap özü faqır olıp oqumağa çaresi olmağan ise de, oğlunıñ taqdiri daa da yahşı olğanını istey edi. Bekir onıñ ümitlerini bütünley aqlay ve başlanğıç mektepni alâ derecede bitire. Bundan soñ, hayriye cemiyeti esabına Türkiyege oqumağa kete.

Mında da genç oğlan özüni yahşı taraftan köstere ve litseyni bitirgen soñ til ögrenmege berilip, İstanbul universitetine bağlı arap ve fransız tili kurslarına qatnap başlay. Olarnı bitirgen soñ, Bekir orta mektep ve litseylerde bu tiller boyunca ders berme aqqı qazana.

Lâkin o bu yerde toqtamay. Belli bir vaqıt Bekir Odessada oquy ve 1914 Birinci dünya muarebesi başlağan soñ, cebege kete. Çoqqa barmay deliqanlı Macaristanda esir tüşe, andan da... talebe kürsüsine avuşa.

Budapeştte Bekir tarih-fiologiya fakultetine oqumağa kire ve pek çoq vaqıt keçmeden Çoban-zade doktorlıq dissertatsiyasını qorçalay. O, Şarq akademiyasında ders bere ve 1090 senesi Budapeştni terk eterek, vatanına qaytıp kele. Aqmescitte Çoban-zade Tavriya universitetiniñ şarqşınaslıq fakultetinde çalışa, anda da professor unvanına nail ola.

Qırımda Sovetler akimiyeti qurulğan soñ, Çoban-zade Qırım Muhtar SSC Merkeziy İcra Komitetiniñ azası olaraq saylâna. Aynı zamanda o SSCB qanuniy olğan ve yasaqlanmağan qırımtatar «Milli-Fırqa» partiyasınıñ liderlerinden biri ola.

Bekir Çoban-zade

1924 senesi yazda Bekir Çoban-zadeni Bakuğa mesleatçı-alim sıfatında Yañı türkiy elifbe Komitetine çalışmağa çağıralar. O, Azerbaycan devlet universitetiniñ azerbaycan tili ve edebiyatı kafedrasınıñ professorı, soñradan o universitetniñ şarq fakultetine yolbaşçı olaraq saylâna.

1926 senesi fevral soñ-martnıñ başında Bakuda Birinci umumittifaq türkologiya qurultayı ötkerile. Qurultayğa bütün dünyadan kelgen türkolog-alimler toplaşa. Onıñ işinde 130 delegat, şu cumleden professor Bekir Çoban-zadeniñ reberligi altında büyük bir qırımtatar alimler delegatsiyası da (Osman Aqçoqraqlı, Asan Sabri Ayvazov, Abibulla Odabaş, Şevqiy Bektöre, Yaqub Kemal, İsmail Lömanov, Mamut Nedim) iştirak ete.

Çoban-zade qurultaynıñ eñ körümli iştirakçilerinden biri ola ve «Türkiy lehcelerniñ yaqınlığı» ve «İlmiy terminologiya sisteması aqqında» degen eki dane maruza oquy. Onıñ içün kelecek 1927 senesi professor Çoban-zade Bütünittifaq yañı elifbe Merkeziy Komiteti ilmiy şurasınıñ reisi olaraq saylânpğanı boş bir yerde olmağandır.

Faqat devlet içindeki siyasiy vaziyet ep fenalaşıp barmaqta edi. 1928 senesi mayıs ayında Qırım Muhtar SSC İcra komitetiniñ reisi Veli İbraimov qurşunğa tizile, çoqqa barmay «Milliy Fırqa» fırqasınıñ «eñ faal yolbaşçı hadimlerinden» 63-ü tevqif etile. Bu maalde Bekir Çoban-zade artıq Azerbaycanda ola ve bu vaziyet, onıñ ilmiy alemdeki namı em de Azerbaycan yolbaşçıları arasındaki itibarı onı taqiplerden qurtara. Albuki, pek qısqa bir muddetke...

1937 senesiniñ başında Bekir Çoban-zade Baku universitetiniñ professorı, SSCB İlimler Akademiyası Azerbaycan bölüginiñ hadimi ola. O, 1937 senesi yanvarniñ 28-nde Kislovodskta tedavi olğan maalde tevqif etile. Bakuda ötkerilgen mahkeme oldı-olacağı 20 daqqada bite. Ölüm cezası 1937 senesi oktâbrniñ 13-nde yerine ketirile.

1937-1938 senelerindeki Büyük terror devrinde elâk olğan ekseriyet kibi, Çoban-zade de aqlanğan olsa bile - büyük alimniñ taqdiri facialı bite.

Ancaq bu künni biz kederli fikirlernen qayd etemiz. Bunıñ sebebi – qırımtatar halqınıñ Qırımdaki bugünki vaziyeti.

Bir ay evelsi yani 2018 senesi aprelniñ 26-nda tintüvlerden soñ tevqit etilerek, qırımtatarlar arasında meşur ve ürmet qazanğan iş adamı, hayriyeci ve Bekir Çoban-zade Fondınıñ tesisçisi Resül Velilâyev Lefortovo SİZOsına alıp ketilgen edi.

Resul Velilâyev

Resül Velilâyev 2002-2006 seneleri Qırım Yuqarı Şurası 4-nci çağıruvınıñ deputatı olğan edi. 2010-2015 seneleri – Qarasuvbazar rayon şurasının deputatı ola. O, teşkil etken «Güzel» ticaret ağı – yerli bücetniñ ve şeer sakinlerini işnen teminlegen muim bir menba ola.

2001 senesi Velilâyev öz parasına Qarasuvbazarda (Belogorsk) Bekir Çoban-zadeniñ eykelini qoydıra, 2003 senesi ise, Bekir Çoban-zade adına Hayriye Fondı teşkil ete. Bunıñ sayesinde balalarğa stipendiya bermege, «Yaş virtuoz» Cumhuriyet konkursına maddiy yardım köstermege, rayon umumtasil mekteplerine, rayon hastahanesine, diger işhane ve muessiselerge yardım etmege imkân doğa.

2006 senesinden başlap, belli alimlerniñ gumanitar tedqiqleri taqdirlengen Bekir Çoban-zade adına Halqara mükâfat tesis etile. 2011 senesinden itibaren Fond «Bekir Çoban-zadeniñ dünyası» adlı Halqara türkologiya konferentsiyası ötkerile.

Bundan bu yaq, başlanğan bütün bu muim işler ve Resül Velilâyevniñ kelecekteki taqdiri de darbe altına tüşe…

Men bu maqaleni azırlağan arada daa bir acayip insannıñ – qırımtatar halqı milliy areketiniñ iştirakçişi, eki defa siaysiy mabüs olğan, öz halqınıñ vatanperveri ve kerçekten de dramatik taqdir saibi olğan Yuriy Osmanovnıñ materialları közüme çarptı.

Yuriy Osmanov

Onıñ çoq taraflı faaliyetiniñ bir tarafı – on yıllar devamında yasaqlanğan - İsmail Gasprinskiy, Bekir Çoban-zade kibi - büyük qırımtatar erbaplarınıñ eserlerini tercime etken ve populârlaştırmaq edi.

Bekir Çoban-zadeniñ 100 yıllığına bağışlanğan tedbirde Yuriy Osmanov şöyle degen edi:

«…Bazı istisna şahıslardan ğayrıfikir yürsetmege qadir olğan ve olmağan Rusiye ve Ukraina cemiyeti bütün samimiyeti ile qırımtatarlarnı bir kiyik qabile ya da burnu sındırılğan ve başları darbe aşağan çeşit türlü «tedbirlerniñ» iştirakçisi dep farz ete. Em de olarğa, qırımtatarlarnıñ şairleri ve yüksek şiiriyeti bar dep aytsañ, olar buñaTUOğa (tanılmağan uçqan obyekt) inanğanı qadar inannırlar. Çünki iç kimse bu şairlerniñ eserleriniñ ne asıl nushasını, ne detercimesini oqumağa çaresi olmağan, çünki olar ortalıqta yoq. Ğayrı tabiiy olğan işbu al Rusiyede ve Ukrainada da az olmamaq üzre, qırımtatarına nisbeten «duşmandır», «aydur varvardır» degen sıfat saqlanmasına sebep ola. Tercimeler bizim özümizge de kerek, çünki halqımıznıñ büyük bir qısmı edebiy tilni kerek derecede bilmey, ekseriyet ise – derc etilgen bizim büyük ustalarımıznıñ eserlerini tanımay bile. Ve nihayet, başqa tilge tercime etmek, munderice ve şekilniñ körüngen kopiyalanmasınen özgün bir eser yaratmaqnıñ ortaq bir şeklidir. Bu hususan Bekir Çoban-zade kibi bir şairnen alâqalı. Onıñ şiiiriyetinde ögüt yoq. O bütünley nazik ve qırımtatar tiliniñ zenginden zengin hususiyetleri üzerinde qurulğan».

Afsus ki, Yuriu Osmanovnıñ bu sözleri yigirmi beş yıl evel olğanı kibi bugünki künde o derece aktual...

Men bu maqalemni Yuriy Osmanov tercime etken Bekir Çoban-zadeniñ «Bulutlar» adlı efsaneviy şiirnden alınğan satırlarnen bitirmek isteyim:

Bulutlar, bulutlar!..

Ketici bulutlar,

Çonğarğa, Qıtayğa,

Yetici bulutlar!..

Alıñız meni de, göñülüm açılsın,

Közümden yaşlarım yurtuma saçılsın!...