Kremlniñ kontroli altında olğan Qırım ukümeti tarafından Bağçasaraydaki Han sarayında yapılğan restavratsiya ne derecede havflı? Ne içün Büyük Han camisiniñ qadimiy kirametini yañısına deñiştireler? Medeniy abidede yapılğan bu qurucılıq işleriniñ yasaqlanması içün Ukraina ne yapmaq mümkün?
Bu ve diger suallerge Qırım.Aqiqat Radiosı efirinde qırımtatar faaliyetçisi ve Han sarayında yapılmaqta olğan işlerniñ şaatı Edem Dudakov cevap bere.
– Lütfen, mevzudan haberdar olmağamlarğa añlatıñız: ne içün Han sarayınıñ restavratsiyasına vandalizm deyler?
– Keçenlerde, Han sarayı camisinde 300 yıl içinde birinci kere kirametni deñiştirecekler, degen TASS bildirüvi çıqqan edi. Olar bunı Rusiyeniñ yararlığı olaraq köstere. Lâkin aqiqatta restavratsiya böyle yapılmay. Bütün konstruktsiya deñiştirilmey. Qarışuvlar lokal olmalı, yalıñız problemalı yerde yapılmalı. Şimdi olğan şeylerge rekonstruktsiya demek mümkün – o, pek ucuz, restavratsiyadan pek uzaq olğan zemaneviy malzemelerniñ qullanıluvı ile yapıla. Restavratsiya er vaqıt artqa, tarihqa baqılıp yapıla. O, bir şeylerni deñiştirmege mecbur olğanda tehnologiyalarnıñ taqlit etilmesini közde tuta.
Edem Dudakov
– Lütfen, kiramet misalinde añlatıñız.
– Evelâ, olar onıñ autentik olmağanını degende, yalan aytalar. Bunı istisal yeri ve tehnologiyası tayin ete. Yani Büyük Han camisiniñ kirameti, 1740 ile 1840 seneleri arasında deñiştirilgen soñ da autentik edi. Ekincisi, şimdi işke professional olmağan şirketler tutundı. Olarda tatar kirametiniñ qoyulmasını bilgen mutehassıslar yoq. Bu sebepten olar 16-ncı asırğa ait abidede fabrika usulınen yasalğan kirametni qullanalar. O, estetik ceetten bile hoş bir teessurat qaldırmay.
Devlet Dumasınıñ ilhaq etilgen Qırımdan deputatı Ruslan Balbek, Han sarayınıñ kirameti – pek de büyük qıymeti olmağan yañı işleme olğanını saya:
«Kirametke kelgende, bir daa hatırlatmaq isteyim ki, onıñ ölçüleri, şekli, tüsü qayd etildi. Ve eñ başından da şu autentik sırlı yeşil kiramet yoq edi. Qolumızda olğan bütün şeyer, bir qaç kere olğan yanğınlarnıñ birisinden soñ restavratsiya işleri yapılğanda, yaqın köylerden malzeme alınıp, yasalğan yañı yapma şeyler. UNESCO vesiqalarında bu uymazlıq qayd etilgen. Ve işte bu noqtada mifler peyda ola.
– Ruslan Balbek doğru aytamı?
– Evelâ, Han sarayındaki kiramet devlet tarafından qorçalana edi ve medeniy miras eşyası ola. Zavodda yasalğan kiramet olğan ispankağa nasıl etip, miras demek mümkün? Asılında, biz böyle abide degende, neni közde tutamız? Nesillerge eski ustalarnıñ tehnologiyalarını iriştirgenimizni. Bizde, zemaneviy tehnologiyanı qullanıp, tıpqı böyle bir abideni er yerde qurmaq çaremiz bar. Amma bu, miras olacaqmı? Restavratsiyanıñ felsefesi şöyle dey: yahşı vaziyette olğan er şeyni saqlap qalmaq kerek. Restavratorlarnıñ ustalığı, tamam, autentik malzemeler ve artefaktlarnıñ mümkün derecede çoq sayıda saqlanmasından ibaret. Biz Rembrandtnıñ resimlerini kopiyalarğa deñiştirmeymiz de. Men, qışta, varvarlıq usulı ile bütün bularnı açqan, divarlarğa dım çekmege bergenlerniñ maqsatları aqqında yalıñız tahmin ete bilem. Şimdi ise biz autentik divar örneklerini coyacaqmız – yalıñız kopiyaları qalacaq.
Bağçasarayda Han sarayınıñ «rekonstruktsiya»sı esnasında alıp taşlanğan kiramet, 2018 senesi fevral ayı
– Ya ne içün restavratsiya işine tecrübesiz Rusiye şirketleri celp etildi?
– Menim fikrimce, saylavdan evel bu işlerni başlamaq buyruğı berildi. Bundan öz şirketleri olğan bazı siyasetçiler muvafaqiyetnen faydalandı. Misal içün, ne içün şu «ATTA-Grupp» saylandı? Bu baş iş icracisi litsenziyanı yalıñız 2013 senesiniñ soñunda aldı. Ondan soñ, «AM-STROY» 2015 senesinde tesis etildi, litsenziyanı 2017 senesiniñ martında aldı. Ağustosta ise o, 16-ncı asırğa ait abidede çalışıp başladı. Bu iç olmaycaq şeyler. «Kiramet» şirketi ise restavratsiya dünyasında asıl da belli degil edi, lâkin onıñ baş mudiri – Yuliya İvanişkina – departament başlığı ve Rusiyege tabi Aqmescit rayonı memuriyeti başlığı muavininiñ qızı ola. Yani anda er şey özara çezildi. Men bunıñ bütün aşhanesini bilmeyim, lâkin bu şirketlerniñ aniden ve tecribelerine köre saylanmağanı, bu işte bir kelişme olğanını köstere.
Büyük Han camisinde kirametniñ deñiştirilmesi işleri, 2018 senesi aprel ayı
– Bunıñnen birlikte, Büyük Han camisindeki işlerni mayıs 15-ne qadar bitirmekni planlaştıralar. Bir şey yapmaq içün endi keç oldımı?
– Maña köre, UNESCO Han sarayında yapılğan şeylerge aynı şu Rusiye Medeniyet nazirliginiñ diqqatını çekmek mümkün edi. Teessüf ki, o, yerli seviyeli abide olıp qalmaqta, ve bütün işlerni Rusiyege tabi Qırım medeniy mirasnı qoruma komiteti idare ete. Menim fikrimce, Rusiyedeki medeniy toplulıq bile areketke kelsin dep, daa çoq şamata köterilse, bir şeyler yapmaq mümkün olur edi. Lâkin qarşılıq pek zayıf edi. Em de, Ukraina da sarayğa milliy emiyetke malik abide statusınıñ berilmesi ile vaqıt soza edi. Ankarada keçken konferentsiyadan soñ Türkiyeniñ bir de-bir areket yapacağına umüt etem. Eger Recep Erdoğan, Vladimir Putinnen körüşkende bu meseleni seslendirse, bu eñ çoq is etilecektir.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)