Bundan 80 yıl evel, 1938 senesi aprel 17-de qırımtatar halqınıñ tarihında büyük bir facia oldı. Yalıñız bugün, onlarca yıllar keçken soñ biz onıñ mıqyası ve neticelerini añlaymız, aynı zamanda bir çoq tercimeiallarnı ve vaqialarnıñ tafsilâtlarını bilmek ale daa qıyın.
1938 senesi aprel 17-de bir künde qırımtatar ziyalıları ve siyasiy elitanıñ eñ körümli vekilleri qurşunğa tizildi. Onlarca adlar – episini sayamazsıñ… Olarnıñ biri – Qırım MSSC ziraat halq komissarı Fevzi Musanif edi.
Fevzi 1904 senesinde Bağçasaray rayonınıñ Gülümbey köyünde Abdulla ocanıñ qorantasında doğdı. Babasınıñ tarihı kerçekten de pek acayip. Oğlan ana-babası ile Bağçasaray rayonında yaşay edi. Lâkin aqranları ile beraber sıq-sıq Yaltağa bara edi. Büyük güzel gemilerni ve tanış olmağan tilde laf etken deñizcilerni közetip, deñizge baqmağa seve edi. Abdullanı, ufuqnıñ artında nasıl devletler bar, degen sual meraqlandıra edi. Bir kere gizliden gemige minip, deñizge çıqqanda o, 8 yaşlarında edi. Bir muddet keçken soñ gemi Türkiyege barıp yetti.
Ana-babası yanıp-yaqıldı, balasını qıdırdı, lâkin oğlan tapılmadı. Türkiyede balanı yahşı insanlar öz evine aldı. Anda o, diniy mektep – medreseni bitirdi. 20 yaşını toldurğanda ise Abdulla vatanğa qaytmağa qarar berdi. Kene gemige mindi ve tezden Qırımğa barıp çıqtı.
Türkiyede Abdulla yahşı bir tasil aldı. Bu, oña Bağçasaraydaki medresege oca – muderris olıp işke kirmege imkân berdi. O, diniy mevzuda kitaplar yaza, vaaz bere, kütlelerge ilerici ğayelerni tanıta edi. Evge qaytqan soñ çoqqa barmadan evlendi…
Esma oña dört bala taptı. Olardan biri – Fevzi – Aqmescit ocalar seminariyasını bitirdi, ve artıq inqilâptan soñ onı komsomol işine yolladılar. Fevzi bir qaç yıl Moskvadaki Şarq emekdarları universitetinde oqudı. Qırımğa qaytqan soñ o, ocalıq yaptı, 1930 senesinden soñ ise komsomol ve sovet işinde çalıştı – onı başta Qarasuvbazarda raykom kâtibi vazifesine ve 1934 senesinden 1937 senesiniñ apreline qadar ise – Qırım MSSCniñ ziraat halq komissarı vazifesine tayin ettiler.
Fevzi Musanif
Halq komissarı, ailesinen beraber Aqmescitte Roza Lüksemburg soqağında, dördünci qatta üç közlü kvartirada yaşay edi. Qızı Gülnara soñundan böyle hatırlay edi: «Men babamnıñ sevgen ve şeñ olğanını hatırlayım. Doğrusını aytqanda, onı az köre edim. O, işke ketkende men daa yuqlay, evge qaytqanda ise endi yuqlay edim. Onı evge sıq-sıq qarardan ziyade yorulğanından hasta alda ketire ediler».
Qızınıñ ikâye etkenine köre, babası, çoq çalışqanından ğayrı, Marks, Engels ve Leninniñ işlerini rus tilinden qırımtatarcağa tercime ete edi. O, marksizm-leninizm ğayeleri ve fırqanıñ siyasetine iç bir şeksiz inana edi. Devlette kütleviy tevqifler başanğanda ise Fevzi, ne içün böyle olğanını añlamağa tırışa edi. Ölüminden az evel Yaltada meşur yazıcı Maksim Gorkiy raatlana edi. Fevzi ve onıñ qardaşı Yaqub onı ziyaret ettiler. Bu suhbetten soñ ağa-qardaş daa çoq vaqıt olarğa yazıcınıñ aytqanını muzakere ettiler – «devlette yahşılıq beklemege şey yoq».
Tezden, 1937 senesiniñ iyüninde, ziraat halq komissarı Fevzi Musanifni, o yılda bir çoq diger kişilerni kibi, tevqif ettiler. Çeka hadimleri gece keldi. Qızı yuqlay edi, Fevzi apayına: «Menim iç bir qabaatım yoq, bu bir hatadır. Bunı tayin eterler, men tezden qaytırım», – dedi. Qızı Gülnar babasınıñ tavqif etilmesi esnasında öyle de uyanmadı – bundan soñ o, onı iç bir vaqıt körmedi.
Fevzi Musanif apayı Ediye ile beraber
Musanifni, sanki o, 1925 senesinden başlap, küç qullanıp sovet ukümetini yıqmaq, Qırımnı SSCBden ayırmaq ve milliy-burjua qurumını qurmaq maqsadını ögüne qoyğan sovetlerge qarşı milliy-terroristik teşkilâtnıñ faal iştirakçisi olğanında qabaatladılar. Hatırı yaman 58-nci madde boyunca oña qurşun cezası tayin etildi. 1938 senesi aprel 17-de mahkeme qararı icra etildi. Aynı şu künü qırımtatar ziyalıları ve fırqa elitasınıñ onlarca diger vekilleri qurşunğa tizildi.
Böylelikle otuz dört yaşında Fevzi Musanifniñ ömür yolu soñuna yetti…
Ailesiniñ taqdiri facialı oldı. Fevzi tevqif etilgende apayı Ediye ekinci balanı bekley edi. O, aphanede çalışıp, siyasetten uzaq edi. Lâkin onı tekrar-tekrar sorğularğa davet ete ediler. Maneviy tazyiq ep arta edi. Ediye pek ağır qararğa keldi – balasını aldırdı. Nevbetteki sorğuğa azırlanğanda o, qızını kiçik qardaşına alıp ketti. 1937 senesiniñ dekabrde olğan bu sorğudan Ediye Musanif qaytmadı. 1938 senesiniñ ağustosında onı, «vatan haini ailesiniñ azası» olaraq sekiz yıl lagerlerge mahküm etip, uzaq Qazaqstandaki Karlagğa yolladılar.
Anasınıñ tevqif etilgeniniñ eretsi künü Gülnaranı almağa keldiler. Halq duşmanınıñ qızı balalar evine yollanılmaq kerek edi. NKVDniñ eki hadimi, bar küçü ile qarşılıq köstergen, qıçırğan ve tişlegen qızçıqnı qayıracaq oldılar. Tizesi, balağa tiymeñiz, dep yalvara edi.
Çeka hadimleri: «Deral evlâdlıqqa aluvnı resmiyleştiriñiz!», – dediler.
Ertesi künü Aqmescit ZAGSında Gülnara Musanifke yañı vesiqalarnı yazdırıp berdiler. Endiden soñ onıñ tizesi Uriye Kalaycı, anası olaraq yazılğan edi, babasınıñ adı yazılacaq yerde ise sızıq tura edi. Musanif soyadını Kalaycığa, Fevziyevna baba adını ise qartbabasınıñ adı olğan Asanovnağa deñiştirdiler. Bundan evelki ayattan Gülnarada yalıñız adı qaldı.
Ediye Musanif ALJİR – «Vatan haini apaylarınıñ Akmolinsk lageri» degen lagerge barıp tüşti. O, 1945 senesi dekabr 12-de azat etildi. Ondan soñ daa bir yıl serbest yerleşüvde bulundı – veterinar ekim olaraq çalıştı. Bundan soñ, qorantasınıñ sağ qalğan azaları sürgün etilgen Özbekistandaki Samarqand şeerine keldi. Ediye Musanif-Kalaycı 1984 senesi aprel 4-te Suhumi şeerinde vefat etti.
Onıñ qızı Gülnara Samarqandda pedagogika institutınıñ fizika-matematika fakultetini bitirdi, mektepte matematika ocası olıp çalıştı. O, aqayğa çıqtı, eki bala – qızı Eleonora ve oğlu Fevzini taptı. Onıñ kerçek adı – Gülnara Fevziyevna Musanif. Lâkin pasportında başqa ad yazılğan – Gülnara Asanovna Kalaycı.
Babası, ziraat halq komissarı Fevzi Musanif, SSCB Yuqarı mahkemesiniñ Arbiy kollegiyası tarafından 1958 senesi noyabr 25-te aqlanğan edi. Aqlanuv aqqında vesiqada: «Cinayet terkibiniñ olmaması sebebinden 1938 senesi aprel 17-de çıqarılğan uküm lâğu etildi. Fevzi Musanif ölüminden soñ aqlandı», – denile.