Bir büyük eskence

Bu afata Rusiyeniñ nezaretine keçken Aqmescit rayon mahkemesinde İlmi Umerovnıñ davasında üküm ilân etildi. Qırımtatar milliy areketiniñ yetekçilerinden biri olğan Umerovnıñ evi 2016 senesi mayıs ayında tintilgen edi. Aynı künde ondan ğayrı Bağçasarayda daa bir-qaç yerde tintüvler yapılğan edi. Neticede dört yerli sakin apiske alındı, olar FSB tarafından Rusiyede yasaqlanan «Hizb ut-Tahrir» musulman firqasınıñ faaliyetinde iştirak etkeninde qabaatlana. Qırımtatar Milliy Meclisi reisiniñ muavini İlmi Umerov ise Aqmescitke sorğuğa alıp ketildi ve o yerde separatizmde qabaatlandı. Sanki o halq ögünde Rusiyeniñ topraq bütünligini bozmaq çağıruvlarını seslendirgen edi (RF Cinaiy Kodeksiniñ 280.1 maddesine köre bu «Rusiye Federatsiyasınıñ topraq bütünligini bozmaq içün areketke keçmek çağıruvları» olaraq qayd etilgen).

«2016 senesi mart ayında vatandaş Umerov, Ukrainada bulunıp, ATR ukrain telekanalınıñ efirinde canlı yayında çıqış yapıp, RF topraq bütünligini bozmaq çağıruvlarını halq ögünde seslendirdi. Soñra Umerovnıñ çıqışı İnternet ağında yayınlanğan edi», – dep izaatlı Umerovqa qarşı açılğan davanı Qırımnıñ o vaqıttaki prokurorı Natalya Poklonskaya.

Bir yıl soñra iyün ayında Aqmescit rayon mahkemesinde mahkeme davası başlatılğan edi. Umerov beş yılğa qadar azatlıqtan marum etilmek mümkün edi. Mahkeme esnasınıñ soñunda prokuror Denis Semençuk mahkümni şartlı olaraq üç buçuq yılğa azatlıqtan marum etmege ve oña üç yılğa cemaat faaliyetini yasaqlamağa rica etti.

Lâkin, Rodio Svoboda muhbiri mahkeme salonından haber etti ki, mahkemeci şartlı müddet yerine kerçek ceza tainledi – yaşav tarzı koloniyasında eki yıl devamında qalmaq.

– Özümi ancaq Ukraina vatandaşı olaraq tamıyım, – dedi İlmi Umerov mahkeme tartışması devamında. – 2014 senesi deyilgen referendumğa qarşı çıqqan edim, sözde birleşüvge ve bundan soñ üz bergen er şeyge qarşı çıqtım. İşğalge işğal deyim, ükümetkr keçken akimiyet ise – işğalcidir. SSCB dağılğan soñ qabul etilgen sıñırlar, 1991 senesiniñ sıñırları qaytarılmaq kerek olğanını tüşünem. Bu sıñırlar dünyada tanılqan ve Ukraina ile Rusiye arasındaki vesiqalarda tasdiqlanğan.

«Ayırımcılıq» qabaatınen cinaiy davanıñ başlatılmasından berli Meclis reisiniñ muavini bu noqta-i nazarnı qorçalay edi, ve Rusiye ile Ukraina arasında qabul etilip 2014 senesinden soñ öyle de deñişmegen «Sıñırlar aqqında» añlaşmağa atıf ete edi, yarımadanıñ Rus stasuını qabul etmegen halqara teşkilâtlarnıñ beyanatlarını hatırlata edi. Taqiqat işleri ve mahkeme toplaşuvları alıp barılğan vaqıtta bu kibi beyanatlarnıñ sayısı bayağı arttı. Meselâ, BMT Baş Assambleyasınıñ 68/262 «Ukrainanıñ topraq bütünligine dair» rezolütsiyası ve Qırımdaki qırımtatarlar ve ukrainliler «imayesiz» qalğanlarına dair aprel ayında Gaagada BMT halqara mahkemesi tarafından qabul etilgen qararlar. Umerovnıñ advokatları beyanat ve rezolütsiyalarnıñ metinlerini dava malümatlarına ilâve etmege tırışa edi, faqat mahkeme bunı red etip, olar Meclis reisi muavinine qarşı seslendirilgen qabaatnen bağlı olmağanlarını ayta edi.

Umerovqa atılğan qabaat, resmiy olaraq, onıñ 2016 senesi martnıñ 19-nda ATR qırımtatar telekanalına bergen intervyüsından soñ seslendirilgen edi. Telekanal o zaman ende Kyivde yerleşken edi, çünki Roskomnadzor bu telekanalğa Rusiyede yayın yapmağa izin bermegen edi. Qabaatnamege binaen, efirde Umerov «Rusiye Federatsiyasına qarşı duşmanlıq iss etip, Qırım Cumhuriyetiniñ yañı qısım olaraq qoşulğanına qarşı çıqıp..., alem-aşkâre sıñırsız sayıda adamlarnıñ añ ve iradesine tesir etmek ve olarnı ekstremistik araketlerge keçmege aveslendirmek maqsadınen... Rusiye Federatsiyasınıñ topraq bütünligini bozmaq içün, tam olaraq Qırım Cumhuriyetini Ukraina yurisdiktsiyasına qaytarmaq içün areket yapmağa çağırğan».

Rusiye silâlı hızmetleriniñ esas itirazı Umerov Rusiyege qarşı sanktsiyalarnıñ küçlenmesini istep, böyle aytqanınen bağlı edi: «Rusiyeni Qırımdan, Donbasstan ve Lugansktan ketmege mecbur etmege kerek». Amma mahkeme esnası devamında Umerov bu sözlerni böyle şekilde atymağanı malüm oldı, «sıñırsız sayıda adamlar» ise mezkür yayınnı YouTube sitesinde seyir etkenler oldı, qabaat bildirilgende olarnıñ sayısı 711 edi. Yazı 40 daqqa devam ete, Umerov qırımtatar tilinde qonuşqan. Nutuğınıñ tercimesi 10 saifede yerleşti.

Taqiqat devamında Umerov mahkemede cinaiy davağa qarşı itiraz bildire edi, amma neticesi olmadı. 2016 senesi mayısta o yerden ayırılmaycağına dair yazılı ahd vesiqasını imzalağan edi. FSB öz mutehassısına, Olga İvanovağa lisaniy ekspertizanı keçirmege rica eti. O, Umerovnıñ nutuğunda separatizm çağıruvları mevcutmı, degen sualge cevap bermeli edi. Ekspert musbet cevap berdi. Daa bir ekspert Umerovnıñ pasportını ve ATR efirinde sözge çıqqan «açıq renkte kölmek, boyunbağ ve kostüm kiygen, qısqa saçlı sarışın ekrekni» teñleştirip, bu «aynı adam» olğanını tasdiqladı. Niayet, taqiqatçı mahkemeden psihiatrik ekspertizanıñ keçirilmesini rica etti, mahkeme razılıq berdi, amma Umerov göñülli olaraq ekspertizadan keçmege razı olmadı. Avgustnıñ 11-nde, mahkeme toplaşuvı devamında, taqiqatçınıñ muracaatı baqılğanda, Umerov yaramadı, oña acele yardım çağırttırıldı, ve Meclis reisiniñ muavini hastahanege yatqızıldı. Bir afta soñra FSB hadimleri onı hastahaneden alıp, delihanege ketirdi, ve İlmi Umerov anda aman-aman bir ay devamında qapalı edi.

Kilnikağa ketirilgeninen, birinci künde Umerovnıñ telefonı tutıp alınıldı, yemek ketirmek ve tuvğanlarınen körüşmege yasaq etildi. O yerde odalarnıñ qapıları yoq edi, onıñ etrafında daima ruhiy hastalar buluna edi. Yaznıñ sıcağında olar azbarda yuqlay edi, töşekler azbarda sıra-sıra qoyulğan edi. Umerov öz odasında şahsiy şeylerini saqlap olamay edi. Hastalarğa davranılğanı kibi, oña da öyle davranıla edi. Hastahanedeki aşnı o aşamay edi, çünki ekimler oña psihotropik ilâclar qarıştırmaq mümkün olğanından saqına edi.

Ekspertiza yerine onnen daima ekimler qonuşa edi.

– Siz sadece hata yapqanıñıznı qabul etmek kereksiñiz, ve sizni raat bıraqırlar, – dedi ekim böyle bir subet devamında. Bir-qaç kün soñra Umerov yaramadı, atta esini coyğan. Bu malümat kütleviy haber vastalarında akis olunğan soñ, taqiqatçı İgor Skripka tuvğanlarnı işandırdı ki, artıq onıñ içün daa yahşı şarait teşkil olunacaq. Umerovqa ayrı kenefniñ anahtarı berildi, künde eki kere telefon qullanmağa izin berildi, soy-sopnıñ ketirgen aşlarını aşamağa ruhset etildi.

Umerov 21 kün devamında delihanede qalğan edi. Bu vaqıt devamında uquq qorçalayıcılar ve ğarbiy siyasetçiler Rusiye mahsus hızmetleriniñ iş usulları sırasına kene ceza psihiatriyası qaytarılğanı aqqında beyan ettiler. Ukraina prezidenti Petro Poroşenko bunı CNN-ge bergen intervyüsında ayttı. RF prezidenti yanındaki İnsan aqları Şurasınıñ azası Maksim Şevçenko Umerovnıñ taqip etilmesini – cezalandırıcı tibbiyetniñ qaytuvı olaraq tanıttı. «Mında, kerçekten, taqiqatnıñ menfaatı içün cezalandırıcı psihiatrik tibbiyetke keçken olsalar, bu deşetli belgidir. Bunıñ episi Qırım akimiyetiniñ ya da silâlı hızmetlerniñ ruhsetinen yapılğan olsa, adiyce, bu cinayettir», – degen edi Şevçenko. O Vladimir Putinni bu vaziyetten haberdar etecek edi, amma bunı yaptımı, yoqmı, malüm degil. «Memorial» Umerovqa qarşı açılğan dava siyasiy sebeplerden başlatılğanını beyan etti, silâlı hızmetlerniñ areketini ise qanunsız olaraq tanıdı. AB ve Devlet Departamentiniñ temsilcileri cezalandırıcı tibbiyetniñ qaytuvından raatsız olğanlarını beyat etken edi. «Ekpertizanıñ keçirilesini men, meni qorqutmaq, ruhtan tüşürmek ve aşalamaq maqsadınen yapılğan «bir büyük eskence» olaraq qabul ettim», – dedi Umerov mahkemede.

İlmi Umerov

Meclis reisiniñ muavini sağlam aqıllı olğanı tasdiqlandı, aman-aman bir yıl soñra mahkeme esnası başlatıldı. Umerovnıñ menfaatını mahkemede yerli advokatlar Emil Kurbedinov (o bu sene Front Line Defenders mukâfatına nail oldı) ve Edem Semedlâyev, ve Moskvadan kelgen Mark Feygin temsil ete edi. Nikolay Polozov daa bir advokat olaraq qoşulmaq kerek edi. O vaqıt o Meclis reisiniñ daa bir muavini, separatistlerge qarşı çıqıp tınç mitingte iştirk etkeni içün kütleviy nizamsızlıqnıñ teşkil etüvinde qabaatlanğan Ahtem Çiygoznıñ davasında endi imayeci edi. Faqat Umerovnıñ esnasından Polozovnı kerçekten «urıp çıqardılar», ve mahkemede o ende şaat olaraq iştirak etmege mecbur oldı. 2017 senesi qışta Qırım Yuqarı mahkemesiniñ mahkemecisi Yüriy Latınin, Umerovnıñ davasında Polozovnı şaat etip soraştırmaq içün taqiqatçı Skripkağa izin berdi. Polozov bunı advokat sırına tecavuz olaraq tanıdı, taqiqatçınıñ advokattan soramağa istegen yekâne suali «Umerov Meclis azasımı» degen sual olğan. Umerovnıñ imayecileri taqımına soñki olaraq dissident ve neşirci Aleksandr Podrabinek qoşuldı. O Sovetler vaqıtında qullanılğan cezalandırıcı psihiatriyanıñ tedqiqatında mutehassıs olğan edi. Prokuror Oleg Sarginov oña qarşı çıqqan edi.

Natalya Poklonskaya tarafından qabaatlanıp, Qırımtatar Milliy Meclisi «Rusiyege qarşı» areket yapqanı aytıldı ve niayetinde Qırım Yuqarı mahkemesiniñ qararınen yasaqlanğan. 2016 senesi sentâbr ayında Rusiyeniñ Aliy Mahkemesi bu yasaqnı tasdiqladı, teşkilât azaları ekstremizmge qarşı qabul etilgen qanunlarnıñ ükümlerine oğradı. Yarım yıl soñra BMT Halqara mahkemesi Moskvadan Mecslini ğayrıdan tiklemege talap etti, amma Rusiye öz tarafından bu qararnı eda etmege aşıqmay, albu ki qırımtatar failleri bu munasebetnen Qırım Yuqarı mahkemesine muracaat etip, yasaqnı ğayrıdan muzakere etmege çağırdı.

Qabaatlayıcı tarafnıñ teşebbüsinen mahkemege sorğu içün ketirilgen esas şaat – FSB eksperti Olga İvanova oldı, o Umerov davası içün ekspert hulâsasını azırlağan edi. Separatizmde qabaatlanğan qırımlı jurnalist Nikolay Semenanıñ davasında da ekspertizanı o keçirgen edi. Advokatlar ekspertniñ hulâsasında 72 sarfiy hata tapqan, taqrizci ise İvanovanı beceriksiz olaraq tanığan. Er alda, Umerovnıñ nutuğındaki separatizmge dair İvanovanıñ fikiri qabaatnıñ temeline qoyuldı. İvanova mahkemede: «Çağıruvlarnıñ mevcut olğanı «metinniñ umumiy aqımndan» añlaşıla», – dep beyan etti.

İvanova Umerovnıñ qırımtatar tilinde yapqan nutuğınıñ rus tiline tercimesini talil etti, ve bunı transkript olaraq adlandırdı. Terciman Hubedin Saledinov sorğudan keçken soñ, tercimesi serbest şekilde yapılğanı ve transkriptke beñzemegeni añlaşıldı. Umerov davasınıñ iştirakçileri arasında qırımtatar tilini bilngen ancaq FSB hafsızlıq hadimi Vladimir Şevçenko olmaq mümkün edi, o 2014 senesine qadar SBU-da çalışıp, qırımtatarlarnen bağlı meselelerni idare ete edi. Sorğu protokolında o «ameliy malümat alğanını» ayta, mahkemede ise kütleviy haber vastalarını özü nezaret etip, Umerovnıñ çıqışını tapqanını beyan etti. Qabaatlanğannıñ özü bunı çaquv olaraq tanıdı.

Terciman Saledinov eki kün devamında sorğuda oldı: Umerovnıñ nutuğu mahkeme salonında ekranda numayış etilip, er cümlede toqtatıla edi, terciman onı rusçağa tercime ete edi. Qırımtatar tilinde metinni yazılı şekilde atta kimse azırlamağan, Saledinov FSB içün de er şeyni diñlep tercime etken eken. Terciman adaşa edi, sözlerni unuta edi, salondan oña aqıl ögretile edi, politsiya hadimleri ise sessizlik talap ete edi. Umerovnıñ davalı cümlesini Saledinov böyle tercime etti: «Rusiye Qırımdan ve Donbasstan çıqsın dep, kerek olarnıñ tesiri olmalı».

Mahkemeci Andrey Kulişov, tercimannıñ bitmegen hatalarınen qozğalanıp, soradı: «Bu tercime sözü-sözüne yapılğanmı, siz eminsiñizmi? O mantıqqa köre keçmegenini köresiñiz de». «Mına bu «kerek» (nado) sözüni men aytmağan edim», – dedi Umerov ve Saledinovten qırımtatar tilinde «kerek» sözü nasıl telâfuz etilgenini soradı. Terciman bir türlü oldı, salondan hatırlattılar: «kerek». Saledinov, Umerovnıñ sözlerinde bu kelime keçmegenini itiraf etti. Sorğunıñ soñunda ise böyle izaat berdi: «Taqiqatçılardan biri ya Muzıka, ya da Skripka, üç-dört kere meni çağırttırıp ğayırdan imzalağanımı rica etken edi. O metinni deñiştirmek mümkün edi. Uyğunsızlıqlar tapılsa, bu onıñ qabaatıdır». Prokuror çıdamadı ve taqiqatçını mahkemede soraştırmaq içün izin soradı.

İlmi Umerov mahkeme toplaşuvında

İgor Skripka mahkemede asabiy davrana edi, çoqusı suallerni cevaplağanda, o sanki unuttı, amma teşkerip baqa bilecegini ayta edi. Bir-qaç şaat FSB-ge ancaq bir kere kelip ketkenini aytqan, dava malümatlarında ise olarğa ait bir-qaç sorğu saqlanılğan, ve sorğunıñ metinleri episinde aynı çıqqan. Bunı izaatlap, Skripka: «Bu olarnıñ aytqan sözleri, menim buña ne alıp beregim bar, men sadece olarnıñ aytqanını yazıp aldım», – degen. O tercimannı iftirada qabaatladı ve beyan etti ki, tercimannıñ ağzaviy şekilde yapqan tercimesini artından şahsen özü yazıp alğan eken. Saledinov ekinci kere çağırıldı. O, qorqudan adaşa-adaşa añlattı ki, o iç bir şeyde emin degil. Tercimannıñ sorğusından soñ Umerov böyle dedi: «Bizler daa çalışıp başlamadıq, dava ise dağılıp kete».

İmaye tarafından sekiz adam sözge çıqqan edi, episi – Umerovnıñ sözlerini añlağan qırımtatarları. «O zan etti ki,... sanktsiyalar qullanılsa, Rusiye özü qarar alıp Qırım ve Donbassnı terk ete bilir. O Ukrainanıñ ve Rusiyeniñ sıñırlarını dünyada tanılğan şekilde ğayırdan tiklemekniñ tarafdarı olaraq qonuşa edi», – dep qayd etti Nariman Celâl, şaatlardan biri. «Bütün şaatlar – qırımtatarcasını ana tili olaraq bile. Bütün şaatlar Umerovnıñ iştiraginen çıqqan yayınnı seyir etken edi, amma iç biri RF topraq bütünligini bozmaq içün areketke keçmek çağıruvlarını eşitmedi», – dedi munaqaşalar devamında advokat Semedlâyev.

– Qadimiy Yunan filosofı Aristotel aytqanı kibi, «söz – insannıñ eñ küçlü silâsıdır». Mütefekkir ve şair Omer Hayyam ise... – dep, munaqaşarda öz sözüni prokurop başlatqan edi. Soñunda ise Umerovnı şartlı olaraq üç buçuq yılğa azatlıqtan marum etmege ve üç yılğa cemaat faaliyetini oña yasaqlamağ rica etti.

Umerov kene de, özü qabaatsız olğanını beyan etti. «Menim noqta-i nazarım, menim fikirim sebebinden, Rusiye Federatsiyası Qırımda iqtidarlı olğanını qabul etmegenim sebebinden bu dava maña qarşı uydurılğanını beyan etem», – dedi o. Ve añlattı ki, FSB mutehassısı tarafından çağıruv olaraq qabul etilgen «kerek» sözüni o ATR telekanalındaki yayında qullanmağan edi, ve terciman bunı mahkemede itiraf etken edi. Soñunda Umerov, muayyen bir qarar çıqarıp, malümatlarnı qalp etkenleri sebebinden Skripka ve İvanovağa qarşı cinaiy dava açmağa talap etti.

Mahkeme munaqaşaları devamında Aleksandr Podrabinek Rusiyeniñ Konstitutsiya Mahkemesine muracaat etip, söz serbestligini teminlegen Esas Qanunnıñ 29-ci maddesi ile separatizmge dair Cinaiy Kodeksiniñ 280.1 maddesi nasıl şekilde nisbetleşmek kerek olğanlarını Moskvada añlatsınlar dep, bir iza soramağa teklif etti. Mahkeme buña razı olmadı.

– Añlağanım qadar, mahkeme içün Rusiyeniñ Konstitutsiyasına degil de, Cinaiy Kodeksine esaslanmağa daa qolay, – dedi imayeci tartışma devamında. – Sahte delillerni uydurğan ve qanunsız ükümler çıqarğanlar cinaiy mesüliyetke celp etilmek kerek olğanları da mıtlaq muzakere etilmeli. Çünki adaletke qarşı yapılğan cinayetler cezasız qalmamalı.

Ukrain tarafı, Kyivde yerleşken Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ prokuraturası adından Umerovnıñ davasına seslendi ve prokurorlardan birini tömetli olaraq ilân etti, ve mahkemeci de şeklenecegine dair söz berdi. Ukrain QMC prokuraturasınıñ temsilcisi Aleksandr Darakçi daa avgust ayında beyan etken edi: «Bu davada iştirak etken prokurorğa nisbeten tömet vesiqasınıñ leyhası azırlanıldı. Bunen beraber, bu dava bütünley uydurılğanına dair deliller toplanıla. Yaqın zamanda tek qabaat tarafını tutqan prokuror degil de, mahkemeciler de şeklengenini ayta bilecemiz». Prokuror devlet hainliginde şeklene edi, amma onıñ adı bildirilmegen edi. Bese belli, bu yerde prokuror Oleg Sarginov aqqında söz kete, davanıñ başında devlet qabaatını o temsil ete edi. Onıñ faaliyeti ukrain zenaatdaşları tarafından «zararlı» olaraq tanıldı, hususan «Umerovqa qarşı cinaiy davada malümatnıñ qalp etkeni» sebebinden.

– Rusiye ögünde bir de bir qabaatım yoq! O, menim ögümde qabaatlıdır! O, Ukrainağa istilâ etti, Vatanım Qırımnı işğal etti! – dep beyan etti İlmi Umerov soñki sözünde. – Ukrainanı satqanlar bugün Qırımda hain çıqmağanlarnı mahküm ete! Hainler vatanperverlerni mahküm ete! Ükümge baqmadan, küreş devam ete. Qırımtatar halqı bu yerde bütün medeniy dünyanıñ havfsızlığını qorumaqta. Eger de Rusiyeniñ Ukrainağa ve Qırımğa yapqan tecavuzları cezalanmasa, bu bir timsal olacaq ve bunıñ aqibetinde bütün dünya nizamı bozulır.

Öz nutuğını İlmi Umerov böyle yekünledi: «Gaagada körüşirmiz!»

Maqaleniñ asıl nushasu Radio Svoboda saytında derc etilgen​