Milletniñ timsali: qırımtatar bayrağı halqnıñ tarihı ögünde

Qırımtatarlarnıñ milliy bayrağı uzun tarihten keçti: qadimiy zamandan ve yasaq etilgeni vaqıtlardan – öz halqınen birlikte tiklengenine ve taqvimniñ hususiy kününe qadar.

«Bizler Tirana şeerinden Makedoniyağa kete edik. Şeerniñ soqaqlarına Arnavutlıq bayraqlarından tesirlengen edim. Üzerinde qara qartal çizilgen qırmızı sancaqlarnıñ sayısı büyük edi. Er bir evniñ üzerinde bayraq pekitilgen edi. O zaman tüşüncege daldım: demek ki, arnavutlar öz birdemligini köstermek içün o qadar ğayret ete ve öz timsallerini ürmet ete», – dep, Qırımtatar Milliy bayraq Kününiñ tesisçilerinden biri Eskender Bariyev, 2007 senesiniñ seyaatını hatırlay.

Üç yıldan soñ ise – iyünniñ 26-nda – bir künde biñlernen qırımtatar bayraqları bir-çoq devletlerniñ soqaqlarında er sene köterilecek.

Tarihke dalsaq, qırımtatarları öz milliy timsalini asırlar devamında taşığanını ögrenirmiz.

«Çoqusı asılzade sülâlelerniñ öz timsali bar edi, amma bayraqnıñ temeline Giraylar sülâlesiniñ tuğrası – tamğa alındı. 1917 senesi birinci Qırımtatar Milliy Qurultayında bu timsal, o zamanğa köre, devlet bayrağı olaraq qabul etilgen edi. Tarihnı daa teren araştırsaq, Qırım Hanlığınıñ umumdevlet sancaqları yoq edi, kerçekten, aman-aman er bir sülâleniñ öz sancaqları ola edi. Giraylarnıñ sancağı ise, olar üküm etkenleri ve qırımtatarlarnıñ devletçiligi olarnen bağlı olğanı sebebinden seçilgen edi», – dep tarif ete Bariyev.

Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayı. 1917 senesi, noyabr ayı

Kök yüzüniñ alâmeti olğan mavı renk çoqusı türkiy halqlarda rast ketirilmek mümkün. Tamğanıñ manası ise farqlı şekilde iza etile: o kökte uçqan şainge beñzey; bir fikirge köre, bu terazedir – barışıq, adalet, fikirdeşlik timsali; tamğa – bir taraq olğanı da aytıla. Bu izaat farqlılığı, Bariyevniñ fikirine köre, soy resilerinen bağlı olmaq mümkün – Qırım Hanlığı devirinde er bir aileniñ tamğası özcesine tasvir etile edi.

«Uzaq mazige baqılsa – ne sebepten sülâlelerniñ timsalleri farqlı ola edi – öz otarı olğan aileler ayvanlarını hususiy işaretlernen belgiley edi – tuğranen, onıñ çeşitlerinen. Giray hanlarnıñ bayraqlarında ise tamğa ortada yerleştirile edi. 1917 senesi bayraq içün standart qabul etilgen edi – mavı bayraq ve sol taraftan üstteki köşede tamğa. O zaman bayraq devlet bayrağı olaraq qabul etilden edi».

Böyle añlavnen mavı sancaq kommunistlerniñ kelgenlerine qadar qullanılğan edi. Olar 1929 senesi Qırımnı qızıl basmanen işaretlep üzerine «QSŞC» ve «RSFSR» yazıp qoydılar. Tamğalı mavı bayraq ise «burjua-milletçi» olaraq ilân etilgen edi.

«Qurultaynıñ İcra komitetiniñ yolbaşçısı olğan Noman Çelebicihan (1885-1918 seneleri yaşağan – QA), tutıldı, idam etildi, parçalanıp, Qara deñizge atılğan edi. Onıñ çoqu safdaşları taqip etildi ve öldürüldi, bazıları icret etti. Kommunistlerniñ ğayesini desteklegenler ise 1937 senesi basqığa oğratılğan edi, o zaman qırımtatar müneverleri yoq etilgen edi. Sovetler vaqıtında, Qırımda yaşap, sancaqnı gizlep saqlağanlar telüke astında edi», – dey Bariyev.

Soñra sürgnlik oldı, (18 mayıs 1944 senesinden) Orta Asiyağa oğrap, qırımtatarlar öz milliy menligini köstermek imkânlarından marum etilgen edi, Qırımnıñ tamır halqı yoq etilmek telükesinde yaşadı.

«Sürgünlik yerlerinde de bayraqnı evde saqlamaq telükeli edi... 1970-80 seneleri çoqusı qırımtatarları öz bayraqları aqqında haberdar degil edi. Mayısnıñ 18-nde, matemni bildirmek içün, failler gizli şekilde yüksek binalarda, direklerde qara bayraqlarnı asıp çıqa edi. Böyle etip, adamlar 1944 senesi mayısnıñ 18-nde başlatılğan sürgünlikke qarşı narazılıq bildirip, sürgünlik qurbanlarını aña edi», – dep añlata Bariyev.

Özü de hatırlay ki, qırımtatar milliy areket iştirakçileriniñ qorantasında büyügen olsa da, qırımtatar bayrağı aqqında ancaq 1991 senesi ögrengen edi. O vaqıtları ailesi Qırımğa qayta edi.

Qırımtatar bayrağını milliy bayraq olaraq qabul etmek qararı o senesi keçirilgen endi ekinci Qurultayda qabul etilgen edi.

Bayraqnıñ özü o zaman keñiş darqatılmağan edi: sürgünlikten soñ, tuvğan topraq tutıp alınılğan soñ, yıllar devamında ğurbetlikte, sıñırlar ve yasaqlar şaraitinde yaşap, Qırımğa avdet etken qırımtatarlarnıñ evlerinde bir müddet tamğalı mavı milliy bayraq daa peyda olmağan edi.

«Türkiyege öz vaqıtında icret etkenler – Türkiyedeki diaspora vekilleri yardımcı oldı. Birinci Qurultayda qabul etilgen bayraqnıñ şekili olarda er zaman qullanılğan eken. Olarnen bağlana bilgen soñ, olar Qırımdaki semetdeşlerge milliy bayraqnen bağlı olğan bilgi ve ananelerini teslim etti», – dep hatırlay fail.

Qırımtatarları bu temsilni masalarda, evleriniñ divarlarında pekitip başladı, ballar şeritlerden tamğa örüp başladı, ustalar bu qadimiy timsalni öz mahsulına yerleştirdi. Böylece bayraq öz milletinen birlikte ğayırdan tiklenip başladı.

Qurban Bayramı arfesinde şahsiy evniñ üzerinde Qırımtatar bayrağı pekitile. Kefe, Bay Buğa qasabası, 13 sentâbr 2016 senesi. Alina Smutkonıñ çekken fotoresimi

2000-ci seneleride gençler faal surette halqnıñ tarih ve medeniyetini avesnen ögrenip başladı. «Bu seniñ memleketiñ – tuvğan Ukraina» aktsiyası er sene yaşlarnı toplay edi. Bütün Ukrainadan toplaşqan failler Qırım dağlarınıñ töpesine köterile edi, kelecekteki nesillerge muraat ile kapsula saqlay edi, ukrain ve qırımtatar bayraqlarını tikley edi, birlikte milliy marşlar icra ete edi. Böyle toplaşuvlardan birinde Qırımtatar Milliy bayraq Kününi tain etmek ğayesi peyda olğan.

Qırımtatar Milliy bayraq Künü Kyivde, 26 iyün 2016 senesi

«ATR telekanalında yapqan çıqışımız aqılımda bar. Qırımtatarlarnıñ 18 mayıs matem kününden ğayrı – tiklenüv künü de olmalı, timsallerneniñ qautarılması ve küreş künü de olmaq kerek. Bu teşebbüsni adamlar destekledi».

2010 senesi iyünniñ 26-nda qırımtatarlar ilk kere Qırımtatar bayraq Kününi qayd ete edi. Bundan son qırımtatarları daa sıq bu timsallerni qullanıp başladı: evler, eşyalar, elnen işlenigen nadir eserler, maşna ve iş yerleri tamğanen bezetile.

«Faal surette diaspora vekilleri yardım ete edi, Türkiyeden bayraçıqlar, flamalar ve şeritler ketirile edi, failler bu kibi timsallerni aveslenip ala edi. Öz timsaline nisbeten sayğı ve iftihar bar. Er bir qırımtatarı eñ azından bir bayraqqa saip, ve bu devletçiligimizniñ timsali, milletimizniñ bütünlik timsali olğanını bile», – dey Bayraq kününiñ teşebbüsçisi.

Qurban Bayramında qırımtatar bayraqları. Kefe, Bay Buğa qasabası, 13 sentâbr 2016 senesi. Alina Smutkonıñ çekken fotoresimi

Rusiye tarafından işğal etilgen Qırımda bügün qırımtatar bayrağı resmiy olaraq yasaq etilmegen. Kremlniñ nezaretindeki akimiyet yıllar devamında milliy timsaller ve hususiy künler vastasınen qırımtatarlarnı «qolğa alıştırmağa» ve riayetkâr etmege tırışa, Qırımdaki halqlarnıñ «teñligi» aqqında propaganda iddialarını dünyağa eşittirmege istey. Ve bunen beraber muntazam surette mektplerde qırımtatar tili dersleri yoq etile, uyğunsız kitaplar içün failler taqip etile, timsallerniñ qullanuvı sebebinden memuriy protokollar tizile, cinaiy işler ise ukrain qanunları astında mitingniñ keçirilmesinden sebep açıla, em içtimaiy ağlardaki yazılarnen on künge apiske de oramağa mümkün. Amma er sefer iyünniñ 26-nda qırımtatarlar Bayraq Kününi qayd etecek – öz milliy timsalini saqlağan ve ürmet etkenlerniñ bayramı.