«Eali erkânı cenkleri»: ne içün Qırımlılar yarımadanı terk ete

Rusiyeniñ milletler işleri boyunca Federal agentliginde deyler ki, iç bir qırımtatarı yarımadadan qıtaiy Ukrainağa köçmek istegi aqqında bildirmedi. Aynı zamanda qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev, şimdige qadar tamır halqınıñ tahminen 20 biñ vekili işğalden soñ Qırımnı terk etkenini ayta. Soñki üç yılda ne qadar Qırım sakini yarımadadan köçken? Bu mevzuda «Crimea SOS» cemaat teşebbüsiniñ tesisçilerinden biri Tamila Taşeva ve Ukrain kelecegi institutınıñ mutehassısı İgor Tışkeviç ile subetleştik.

​– Biz «Crimea SOS» cemaat teşebbüsiniñ tesisçilerinden biri Tamila Taşevanen bağlandıq. Tamila, qaç insan kerçekten Qırımnı terk etti?

Taşeva: Ukrain akimiyetiniñ esaplarına köre, Qırımdan qıtaiy Ukrainağa 27 biñ insan çıqtı. Bu adamlar resmiy olaraq «yerini deñiştirgen» vatandaşlar olaraq qayd olununğanlar. Ve, bese-belli, Qırımdan daa çoq adam çıqtı. Lâkin çoqusı qayd olunmadı. 2016 senesi mayıs ayında bizler Ukraina Devlet sıñır hızmetine muracaat ettik: Qırımğa kelgen ve çıqqan adamlarnıñ sayısı arasında 70 biñ insan qadar farq bar – çıqqanlarnıñ sayısı daa çoq. Elbet, olarnıñ episi qıtada qalmamaq ta mümkün edi. Lâkin, kerçekten, Qırımdan çıqqan adamlarnıñ sayısı ukrain sıñırcılarınıñ aytqanından ziyade, ve Rusiyeli menbaalarnıñ aytqanından bayağı çoqtır.

Kerçekten, tahminen yarısı – qırımtatarları. Bu 25-30 biñdir. Bizler bazıda sıñırnı nezaret etemiz ve insanlarnıñ nasıl çıqqanlarını köremiz. Rusiye esabatları kerçek raqamlarnı köstereceginden pek şubelenem. Elimizdeki malümatqa köre, Qırımğa 500 biñge yaqın insan keldi, olarnıñ bazıları çeşit rağbet programmalınen faydalandı. Lâkin bu resmiy malümat degil, ve Rusiye esabatı bunı tasdiqlamaycaqtır.

– Siziñ fikiriñizge köre, Qırım sakinleri yarımadanı terk etmege devam eteceklermi?

Taşeva: Zanımca, öyledir. Ukrainanıñ tarafını tutqan ealini çıqmağa mecbur eteler, ve Rusiyeden adamlar kele. Ealini deñiştireler. Biz ende, üç yıl evelsi olğanına nisbeten, farqlı eali erkânını köremiz. Rusiye halqaea insaniy uquqnı bozıp, ealini deñiştire. Ve men qorqam ki, işğalniñ soñu kelecegine qadar vaziyet pek farqlı olacaq.

Tamila Taşeva

​– Biz Ukrain kelecegi institutınıñ mutehassısı İgor Tışkeviç ile bağlandıq. İgor, maqaleleriñizden birinde siz Qırımda ealiniñ deñiştirilmesini «eali erkânı cenkleri» olaraq tanıtqan ediñiz. Ne içün siz böyle bir ibare qullandıñız?

Tışkeviç: 1991 senesi olğan vaziyetni hatırlayıq, Ukraina o vaqıt mustaqilligini qazanğan edi. Daa o vaqıt Sovet ordusınıñ sabıq askerlerinden bir qısım, Ukrainanıñ SSCB erkânından çıqacağına, yani mustaqilligine qarşı çıqa edi. Bazı adamlar silâ qullanmağa da azır edi, faqat iç bir yetekçi çıqmadı, siyasiy emir yetişmedi. Lâkin bundan soñ eali erkânı deñişti, bir tek Aqyarda deñişmedi – ve andaki fikirler Rusiyeli Qırımlılarnıñ çoqusında olğanı kibi qaldı.

Rusiyeniñ işğalden soñ yapqan birinci areketi – arbiy pensionerler ve arbiy hızmetçiler içün mesken qurulmasınıñ programmasını başlatqanı oldı. 2014 senesi Qırımğa eñ azından 20 biñ arbiy pensioner köçti. Arbiylerniñ hızmet meskenleri esapqa alınmay, çünki bu adamlar Qırım sakinleri olaraq sayılmay. Lâkin istifağa çıqqan soñ, olar hızmet meskeninde qala bileler. Ve böyle insanlarnıñ da sayısı 20 biñden az degil. Aile azalarını esaplaycaq olsañ, Qırım ealisiniñ endi tahminen 5-7 % olıp çıqa, olar boş yerden peyda oldı.

Daa bir programma uzaq Şimalden pensionerlerniñ kelmesine yöñelgen. Bu pragramma çerçivesinde de çoq insan köçip keldi. İç bir zaman yahşı yaşayış körmegen adam Qırımda kvartiranıñ saibi ola. Rus tasavurına köre, kurortqa kele. Elbet, bu adam, oña böyle fırsat bergen Putinge ğayet minnetdar olacaq. Elbet, bu adam, Qırım azat etilecek taqdirde, Qırımnıñ Rusiye erkânında qalmasını pek isteycek, çünki öz meskeni içün qasevet etecek. Çünki berilgen ilk meskenler ukrain arbiylerine ait edi. Olarnı sadece «basıp aldılar». Elbet, yañı «Qırımlılar», eski saipler kelip te: «siz mında kimsiñiz?», dep soraycaqlarından qorqalar. Aynısı qırımtatarlarğa da yapıla. Ukrainanıñ tarafını ala bilecek er kimse sıqıştırıla, ve böyle eali yerine riayetkâr içtimaiy gruppalar ketirile. Bu pek büyük problema.

İgor Tışkeviç

​– Qırımdan çıqqan ve kelgenlerniñ sayısına nasıl qıymet kesersiñiz?

Tışkeviç: Menim esaplarıma köre, umumen Qırımnı, arbiylernen beraber, tahminen 100 biñ insan terk etti. Bundan az degil. Ve eñ azından 50-60 biñ qoranta keldi.

– Qırım azat etilecekte bunıñ episi ne olacaq?

​​Tışkeviç: Bu ise büyük bir problema. «Yañı Qırımlılarnıñ» tahminen yarısı – elinde silâ tutqan adamlar. Olar teşkilâtlanğanlar ve emirlerni eda etmege alıştılar. Bu saatlı bomba kibidir. Ve bu yerde liberalizm oynamaq semereli olmaz. Çehiya cumhuriyetiniñ misalini almağa mümkün olur.Olar Sudet topraqlarından 1945 senesinden soñ ketken alamanlarnıñ mülkini qaytaracaqta ne yapqan ediler? Çehler dediler ki, Sotsialist İşçi Partiyasınıñ azası olğanlardan ğayrı er kesge mülkni qaytarmağa azırlar. Anda ise aman-aman er kes partiyağa kirgen eken. Aynı şekilde yapmağa mümkün olur: işğal vaqıtında silâ tutmağanlar Qırımda qala bilir. Qırımğa silânen kelgenler mecburen çıqarılacaq – ve bu normaldir. Çünki işğalcini özüñde qaldırmaq – saçmalıqtır.

– Şimdi, Qırım daa Rusiyeniñ nezaretinde qalğan vaqıtta, ne yapmağa kerek?

Tışkeviç: Eñ azından taqip etip vaziyetni talil etmege kerek. Teessüf ki, Ukraina bu meselenen aman-aman oqraşmay.

(Metinni Galina Tanay azırladı)